Sary nopihana tao Odessa tamin'ny Oktobra 2022. Mivaky toy izao ny sora-baventy: “Raha mikitika an'i Mama ianao dia handevina anao i Mama.” “Mama” eto dia ilazana an'i Odessa fantatra amin'ny anarana hoe Odessa-Mama, raha ny filentehan'ilay sambo kosa entina ilazana ny fahombiazan'i Okraina izay nahavita nandrendrika tany amin'ny faran'ny ranomasina ny iray tamin'ireo sambo goavana indrindra an'ny tafika Rosiana tamin'ny 14 Aprily 2022. Sary an'i Filip Noubel, nampiasaina nahazoana alalana.

Nandritra ny taona folo voalohany tamin'ny fiainako, ny fianakaviako maro foko dia nivezivezy namakivaky ny Firaisana Sovietika, Tsekoslovakia ary Frantsa. Nandritra ny fifindran-toerana nataonay, nianatra ireo fiteny izay mbola mitohy mamolavola ny maha-izaho ahy ankehitriny aho. Anisany amin'izy ireny ny Rosiana. Nandray lasitra ara-kolontsaina ihany koa aho teny an-dalana teny.  Ny fandeferana no tena nankafiziko.

Fony mbola nipetraka tany Tachkent izahay tamin'ny taona 1970, dia nanana anarana manokana sy tena ara-politika ny fandeferana : Дружба народов (Druzhba narodov) na “firahalahian'ireo firenena“. Nampiasaina tsy nisy fetra ireo teny roa ireo tao anatin'ireo boky fianarana tany an-tsekoly, ny peta-drindrina teny andalam-be, ny vaovao amin'ny fahitalavitra sy ireo lahateny tononina mandritra ny hetsika ofisialy. Nampianatra ahy haingana anefa ny zava-nisy sovietika fa ankoatra ny teny filamatra sy ny fiteniny nohajaina fatratra, dia anisany mandray anjara amin'ny fiainana andavanandro ihany koa ny fanaratsiana ara-poko, teny an-tsena, tany anaty fiara fitateram-bahoaka feno be, tany anatin'ireo filaharana ronono lava be sy teny amin'ny fanarahamaso ny sisintany.

Takela-pahatsiarovana ao Odessa mampahatsiahy ireo mpandeha an-tongotra izay niainan'ilay yiddish  mpanoratra Sholem Aleichem tao Odessa. Sary nalain'i Filip Noubel tamin'ny taona 2018, fampiasàna nahazoana alalana.

Kanefa, nasehon'io gazety mpivoaka isanandro io tamiko ihany koa fa mifanambady ny olona. Tany Odessa, izay tamin'ny taona 1979 izahay no nifindrànay tany, ireo namanay sy ireo mpifanolo-bodirindrina taminay dia avy amina fianakaviana mifangaro: Karaïm-Alemà, Rosiana-Armeniana, Okraniana-Jiosy, Grika-Môldavy. Rehefa nijery sarimihetsika mikasika ny Ady Lehibe Faharoa tamin'ny fahitalavitra izahay isanandro – dia tsy misy safidy betsaka – fa mitovy avokoa ny tantara ifampizaàn'ny rehetra, izany hoe ny ray amandrenin'izy ireo dia niady tamin'ny fanafihan'ny Nazi ny Firaisana Sovietika, satria, fantatrareo, Дружба народов.

Tamin'ny 24 Febroary 2022, rehefa nipoaka ny vaovao eran-tany nisy ny fehezanteny hoe “Darohan'i Moskoa baomba i Kiev”, dia nisalasala ny amin'ny fahasalaman-tsaiko aho. Rehefa hitako ny sarin'ny fandringanana, ireo olona niafina tany anaty metro, niaraka tamin'ny renibeny sy ny sakany, tsy nahatoky ny masoko aho.  Nisalasalako mihitsy aza hatramin'ny maha-mitombina ilay fiteny, satria ny lohateny dia fitambarana teny izay tsy misy dikany akory. Zavatra tsy hay faritàna tsotra izao no nambaran'ireo fehezanteny. Saingy izany no zava-nitranga, sady mbola mitranga ankehitriny, miaraka amin'ireo vehivavy an'arivony, ankizy, lehilahy, sivily sy miaramila Okraniana maty. Rotidrotika. Lasa kamboty. Nalaina an-keriny. Naolana. Nampijaliana.

Nandany ny telo volana voalohany tamin'ny ady aho nifantohana tamin'ireo vaovao, nijery isanandro ireo fizaràna naharitra ora valo, ary nanary ny ankamaroan'ny torimasoko. Natsahatro ihany koa ny famakiana boky, na dia nolazain'ireo namako ho mpiondana boky (bibliophile) aza aho. Satria nivezivezy fotsiny teny ambony pejy ny masoko fa tsy nitazona n'inon'inona. Tsy nitsahatra ny nangitakitaka ny saiko, niezaka nandamina ireo vaovao, nikaroka fanazavana.

Farany, indray andro, izany rehetra izany dia nitondra ahy tamina fanontaniana nanempotra : manoloana fandringanana, inona no tokony atao amin'ity ampahana atidoha ity izay mbola miteny foana ny fiteny Rosiana isanandro ?

Tao anatin'ny Firaisana Sovietika tamin'ny taona 1970, mbola fomba iray hafa ihany koa nanehoana ny fandeferana ny firaisankina teo amin'ireo vahoaka nampahoriana. Nianaranay tany an-tsekoly izany, nohikakiahanay nandritra ny fihetsiketsehana tamin'ny 1 May ary nojerenay tany anatin'ny sarimihetsika nankalazana ny finamànana tamin'ireo mpitolona ho an'ny fahafahan'i Kiobà sy Vietnam. Angamba, tamin'ny maha-zaza anay, dia tsy voamarikay fa tsy Ozbeka velively ireo  Sovietika lehibe mahery fo izay nandray anjara tamin'ny fampielezana ny revolisiona, na Boriat (Buryat), na Tsetsenina, fa saika Rosiana avokoa. Lavitra anay ny hiahiahy ny amin'ny fampielezan-kevitra Sovietika tsy manao afatsy ny manodina fotsiny, amin'ny anaran'ny “fisakaizana eo amin'ireo firenena”, ny lahateny Tsarista mahazatra izay milaza fa ilaina ny “mitondra fandrosoana ho an'ireo olon-dia”. Eny tokoa, tsy ny fitenenana teny Rosiana ve no fomba tsara indrindra hitondrana fandriampahalemana sy fifankahazoana eo amin'ireo foko samihafa marobe, satria fiteny iray ihany no ifampiresahantsika rehetra ?

Handingana malaky ho aty amin'ny taona 2014 : nanangana ny sarintsarim-pandresena lahatrany manontolo i Poutine mba hananiham-bohitra ny Atsinanan'i Okraina sy hibodoana an'i Krimea amin'ny anaran'ny teny Rosiana, dia ny hoe ho fiarovana ireo mpiteny Rosiana voalaza fa tandindonin-doza sy avakavahan'ireo manampahefana ao Kiev.

Bàn-kiraro misy soratra hoe «Любовь-морковь», izay midika hoe “karaotim-pitiavana”. Fomba fiteny idiômatika Rosiana izany, izay midika fa eo amin'ny fiainana dia tonga ny fitiavana, ary tsy maintsy mifarana. Ao Odessa ilay bàn-kiraro no vokarin'ny orinasa iray mpanamboatra fitafiana izay mampiasa fomba fiteny mahatsikaiky Okraniana sy Rosiana amin'ny asa famoronana ataony. Sary nalain’ Filip Noubel tao Odessa tamin'ny Oktobra 2022, fampiasàna nahazoana alàlana.

Hafaliana ho ahy foana hatrizay ny maha-mpiteny Rosiana ahy. Eny, misy ny tononkalo, saingy ambonin'ny zavatra rehetra, misy ny vazivazy mahatsikaiky, vazivazy tsy mitombina amin'ny fiteny iray voavolavolan'ny fanoherana ny Tsarisma, ny fankahalàna Jiosy, amin'ny Stalinisma ary nandritra ny fotoana iray, amin'ny Poutinisme – mandra-pangihiny ny fahitalavitra Rosiana. Niteny Rosiana aho fony mbola zaza tany Tachkent, Odessa ary Moskoa. Avy eo dia amin'ny maha-mpanao gazety sy mpikaroka tao Bichkek, Almaty, Bakou. Amin'izao fotoana izao, mampiasa azy io isanandro aho miaraka amin'ireo namana rehefa mipetraka any Prague na Berlin. Fifangarona teny Ozbeky sy Kirghizy ny teny Rosiana itenenako, fitenin'ireo olona avy amin'ny fiaviana am-polony izay tsy mihevitra ny tenany ho toy ny Rosiana mihitsy.

Isanandro misy ady, miaraka amin'ny horohoro tantaraina, dia mihamaro hatrany ireo Okraniana mahay fiteny roa hitako miala ny fiteny Rosiàna. Mivadika manontolo ho amin'ny fiteny Okraniana ireo mpanoratra. Tsy fahagagana mihitsy izany, mazava ho azy. Reko ihany koa ireo antso ho amin'ny fanafoanana ny literatiora Rosiana, ny kolontsaina Rosiana, ny fisian'ny Rosiana any amin'ireo hetsika. Eto indrindra no mamely ahy mafy ny olana mikasika ny fandeferana.

Mba hampahazava tsara, moa ve tokony hohamafisina ny kolontsaina Okraniana, hampianarina betsaka, omena lanja, hadika ny literatiorany ? Mazava ho azy.  Tokony hanova ny marika famantarana azy ve ireo tranombakoka iraisam-pirenena ary hanova ny anaran'ireo sary hosodoko hifanaraka amin'izany mba hampitsaharana ny famafàna ny kolontsaina Okraniana ? Izany mihitsy. Tena manontolo. Na aiza na aiza. Amin'ny fiteny rehetra. Tsy hoe fotsiny noho ny kolontsaina Okraniana nijanona ho tsy nisy fantatra taorian'ireo taompolo maron'ny fampielezan-kevitra fanoherana Okraniana nataon'ny Tsarista, Sovietika sy Rosiana, fa kosa noho izy tsara, tena maro karazana, manintona, feno talenta.

Tsy maintsy hisafelika kely aho eto. Marobe tamin'ireo ray amandrenibeko tany aloha no Occitane no fitenindreniny. Tao anatin'ny andiantaranaka roa latsaka, ny frantsay tanivo no nanimbazimba ny maha-Occitane, ka nahatonga hoe latsaky ny 9% io isa io ankehitriny, na hatramin'ny 90% n'ny mponina tao Atsimon'i Frantsa aza no nampiasa azy tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-20. Mbola natao tsinontsinona ireo olo-malaza ara-kolontsaina avy amin'ny Occitane, na nolavina tsotra izao tany amin'ireo fandaharam-pianarana tany an-tsekoly sy tany amin'ny Anjerimanontolo Frantsay. Ohatra iray mazava sady, indrisy, tena nahomby tamin'ny fanjanahana notontosain'ny rafi-pampianarana izay nodiaviko tao anatin'ny 12 taona mahery teo amin'ny fiainako.

Nila am-polo taonany maro aho hahatsapàna hoe hatraiza ny halalin'ny fandavana ny maha-izy azy, tsy hoe fotsiny any anatin'ireo boky fianarana, fa ihany koa ny tao anatiko. Ankehitriny, mianatra ny Occitan aho, mamaky boky momba ny tantarany sy ny literatiorany. Fa mety hijanona tsy hamaky ny literatiora frantsay ve aho ? Tsia fa nahoana ? Satria inoako fa tsy ilaina ny manampy fandraràna iray amin'ny fandraràna iray hafa, izay zava-nisy sy mbola hitohy hisy amin'ny ampahany.

Aleoko mandrava izay aseho ho toy ny sary sokitra lehibe ara-kolontsaina, na dia mankarary aza izany. Aleoko miatrika ireo mpanoratra natao ho idealy izay nanoratra lahatsoratra manazava ary, avy eo, miaiky fa ry zareo koa dia  nankamamy ny fomba ratsin'ny mpanjanaka ary nandray anjara tamin'ny lahateny toy izany.

Moa ve ireo Rosiana poeta Pouchkine, Lermontov, Brodsky, mba nanoratra lahatsoratra ratsy sy manavakavaka volon-koditra nikendrena ireo Okraniana, Tsetsenina ary nanandratra ny imperialisma Rosiana ? Tena azo antoka. Mila fantarina izany, hadihadiana sy fakafakaina, satria voambolan-dry zareo dia efa nampiasaina ary mbola ampiasain'i Moskoa foana ho toy ny fitaovam-piadiana amin'izao fotoana izao, ao anatin'ny raharaha ao Okraina, sy any an-kafa ihany koa.

Tsy misy tsoakevitra mora na falifaly amin'ny maha-piteny Rosiana ankehitriny, amin'ny fijerena isanandro ireo vaovao mampihoron-koditra kokoa mikasika ny herisetra Rosiana ao Okraina, amin'ny fihainoana, rehefa zakanao ilay izy, ny dimy minitram-pahavetavetana mivoaka avy ao Kremlin, sy ny fiezahana hampifanaraka ny fihetsehampo, ny maha-izy azy sy ireo olana ara-moraly mifanipaka.

Sary nalaina tao Odessa tamin'ny Oktobra 2022. Avy eo havia, ireo teny Okraniana manao hoe “Voninahitra ho an'i Okraina”. Eo ankaviany, vakiana hoe “Ho ela velona i Bielôrosia” amin'ny fiteny Bielorosiàna. Sary nopihan”i Filip Noubel, fampiasàna nahazoana alalana.

Andrey Kurkov no olona nahatonga ahy hiverina hamaky boky indray, anisan'izany ny tamin'ny fiteny Rosiana. Teraka tany akaikin'i Saint-Pétersbourg izy, nitombo tao ary nianatra fiteny Japoney tao Kiev, nanompo ny tafika Sovietika tany Odessa ary monina ao Kiev ankehitriny. Manoratra tantara hafahafa sy mahatsikaiky amin'ny fiteny Rosiana izy, indrindra indrindra, fa tsy izay fotsiny, fa ny mikasika ny ady tamin'ny taona 2014 sy 2022 ihany koa. Tamin'ny May 2022, nanonona fehezanteny iray izay tafalentika ato an-tsaiko izy : tokony hitompo ny fiteny Rosiana i Okraina, satria “tsy ananan'i Poutine zon'ny mpanoratra ny fampiasana ny fiteny Rosiana“.

Rehefa mirodana ny ampira iray, tsy hoe fotsiny manavotra ny tenany ireo faritra nanodidina taloha, fa amin'ny farany dia ny ivony ihany koa.