Mpikambana ao anatin'ny Hetsika M23, vondrona mitam-piadiana lehibe ao atsinanan'i RDC, pikantsary avy amin'ny fantsona YouTube ARTE

2024, fifandonana roa goavana no ifanotofan'ny ampahany betsaka amin'ny fitsinjaràna ireo iraka atao noho ny maha-olona ao Afrika : ny ady ao amin'ny Repoblika Demaokratikan'i C (RDC) sy ny ady ao Sodàna.

Ao amin'ireo firenena roa ireo, tsy mitsahatra ny mitombo ny isan'ireo tra-doza: tamin'ny faran'ny 2023, nihoatra ny 7,3 tapitrisa ireo nafindra toerana voaisa tao Sodàna. Tany atsinanan'ny RDC,  7,1 tapitrisa no nafindra toerana. Amin'izao fotoana izao, mitohy ny fanafihana mitam-piadiana avy amin'ny lafy rehetra, mampametra-panontaniana momba ireo rehetra ezaka natao ho fanampiana noho ny maha-olona vita hatreto.

Vakio: “La guerre civile au Soudan risque de durer des années si rien n'est fait “: Interview avec l'expert Hatim Abdulaziz [fr.]

Raha nitafa tamin'ny Global Voices, Marcelin Ridja, mpisehatra amin'ny maha-olona niasa tanatina krizy marobe tao Afrika, no manolotra ny fijoroany vavolombelona momba ny toedraharaha  ao amin'ireo firenena roa ireo, miainga amin'ny zavatra niainany teny an-kianja.

Jean Sovon (JS): Ireo fifandonana mahafaty ao RDC sy Sodàna ve tsy mitondra sedra henjana ho an'ireo iraka atao noho ny maha-olona manerana ny tanibe afrikàna?

Marcelin Ridja (MR) : Eny tokoa, tena fanamby henjana ho an'ireo iraka atao noho ny maha-olona ny fifandonana misy ao RDC sy Sodàna, manosika ny fahafahan'izy ireo hanatratra ny fetrany sy maha-tandindonin-doza ny fanohanana ireo vahoaka voakasika. Tsy maintsy ihoarana ny fetran'ny rafitra fanampiana: miaraka amin'ireo olona 7 tapitrsa voakasika ao Sodàna ary mihoatra ny 7 tapitrisa ao RDC,  mihitatra ho amina firenena marobe ao Afrika ireny fanampiana ireny, ary mila fanamafisana firaisankina sy fiheverana manokana. Mila mihetsika maika ny olona rehetra eran'izao tontolo izao.

Sarin'i Marcelin Ridja, nahazona alàlana

JS : Ahoana ny momba ny fahafahana mampihatra ny lalàna iraisampirenena momba ny maha-olona (DIH) any amin'ireny faritra misy fifandonana ireny?

MR : Tena ilaina ny fiantraikan'ny lalàna iraisampirenena any amin'ireo faritra misy fifandonana, saingy ireo zavanisy vao haingana dia manamafy ny filàna misaina fanavaozana iray ho fiarovana tsara ireo sivily sy hiantohana ny fanajàna ireo fotokevitry ny maha-olona. Manoloana ny fanitsakitsahana ny zon'olombelona sy ireo fotokevitry ny maha-olona any anatin'ireny fifandonana ireny, tena ilaina ny famerenana mandinika sy mampifanaraka ny lalàna iraisampirenena momba ny maha-olona amin'ny zavamisy ankehitriny mba hamaliana ny filan'ireo vahoaka voakasika. Amin'ny maha-mpisehatra noho ny maha-olona anay, tsy maintsy saininay sy eritreretinay lalina ity teny avy amin'i Socrate ity : “Ny tsiambaratelon'ny fiovàna dia mifototra amin'ny fampivondronanao  ny herinao rehetra, tsy hiadiana amin'ny lasa, fa ho fanorenana ny hoavy.” Zavadehibe araka izany ny fahasahiana mamerina misaina ireo fotokevitry ny maha-olona, mba ho tombontsoan'ireo taranaka ho avy, raha ny hevitro.

Vakio : Iza ireo mpihoko ao anatin'ny “Mouvement du 23 mars” (M23) ao atsinanan'i RDC? [mg.]

JS : Any anivon'ireo vahoaka, iza no tena voa mafy? Inona ireo laharam-pahamehana amin'ny resaka fanampiana atao noho ny maha-olona?

MR : Ny ankizy, ny vehivavy, ny zokiolona no tena mizaka ny mafy amin'ireny fifandonana ireny, iharan'ny vesatry ny fiantraikany any anatin'ireny fifandonana ireny. Ny filàna tena faran'izay maika izao dia ny fiarovana ny sivily, ny sakafo, ny fanafody; ny rano sy ireo singa hafa tena tsy maintsy ilaina hahatafavoaka velona. Kanefa, noho ny herisetra dia lasa mihatery ny fahafahana miditra amin'ny maha-olona, ary io toejavatra io dia mety hiharatsy raha toa ka tsy misy hetsika hentitra atao ato anatin'ny andro  vitsy.

Misandrahaka be ny laharam-pahamehana, fa ny voalohany ary tena tsy maintsy ilaina dia ny fampitsaharana ny herisetra. Raha toa ny olona iray voatery tsy maintsy handositra ny fonenany mba hikaroka fialofana any amina toerana iray tsy fantatra, dia mora foana ny mahatakatra ireo filàn'ireo fianakaviana mba hameranany manomboka amin'ny tsy misy.

JS : Ahoana ny fiainana andavanandron'ireo mpitsoa-ponenana eny an-kianja?

MR : Nampiditra ankohonana marobe ho anaty toejavatra faran'izay sarotra ireo herisetra nentin'ny fifiandonana. Matetika ireo vehivavy sy ny ankizy ary ny antitra no mandany andro iray manontolo tsy mahita ho arapaka, tsy afaka mahazo fanafody, ary na ny hahita rano aza dia mety ho tena sarotra. Ankoatra io toejavatra mampihoron-koditra mihatra amin'ny maha-olona io, matahotra ny amin'ny ainy ireny ankohonana ireny ka mitohy mandositra. Afaka nahita izany aho tao RDC sy tany atsinanan'i Tchad nandritra ny fahatongavan'ireo Sodaney mpitsoa-poenana.

Somary henjana be amin'izao fotoana izao ny resaka tsy fanjarian-tsakafo ao Sodàna, ary tena misy ny ambana hahatongavana amin'ny kere raha mitohy ny herisetra. Any amina faritra maro, isan'izany i Darfour, tsy mihinana araka ny tokony ho izy isanandro ny ankohonana, mahatonga ireo ankizy, ny antitra ary ny vehivavy ho tandindonin-doza henjana. Haingana be ny fitombon'ny ambana mety hisian'ny kere, ny tsy fanjarian-tsakafo mahery vaika ary ny taham-pahafatesana. Nandritra ny fitsidihana iray vao haingana tao RDC, vavolombelona nahita maso ny toejavatra tena mampanahy aho, momba ny zavamisy iainan'ireo nafindra toerana. Ny filàna sakafo, toerana hisitrihana sy fiarovana no tena goavana indrindra. Manakalo sakafo amina firaisana ara-nofo mihitsy aza ny lahy sy ny vavy ao anatin'ny tontolo iray feno herisetra mampivarahontsana.

Tsy maintsy atsahatra ny herisetra ary tokony hatao laharam-pahamehana ny hasin'ny olon-drehetra any anatin'ireo fifandirana ireo. Tsy misy olona mendrika hiaina ny zavatra lazaiko amin'izao fotoana izao, kanefa dia an-tapitrisa ireo ankohonana miaina ny androny manontolo anatina toejavatra tahaka izany.

JS : Inona no tokony ho fihetsika ataon'ireo hery avy any ivelany hanampiana ny ao atsinanan'i RDC hiditra anaty vanimpotoana fampitsaharana poabasy?

MR : Ankoatra ireo mpisehatra voasaringotra mivantana amin'ny fifandonana ao RDC, ny fandraisana anjaran'ireo mpisehatra avy any ivelany dia zavamisy iray, misy fiantraikany amina ambaratonga samihafa amin'ny fandehan'ilay krizy. Tena mampalahelo ny hoe na eo aza io firotsahana an-tsehatra marolafy io, tsy nisy na iray aza mpisehatra nahavita nampitsahatra ny loza mahazo ireo vahoaka 7 tapitrisa ao anatina krizy iray sarobahana momba ny maha-olona.

Mba hanomezana vahana ny fampitsaharana avy hatrany ny poabasy ao atsinanan'i RDC sy hamerenana ny fandriampahalemana, tsy maintsy ilaina ny firotsahana an-tsehatr'ireo mpisehatra avy any ivelany, amin'ny fomba misy fanorenana. Mila mandray an-tànana ny hoaviny ihany koa ry zareo Kôngôley ary miasa hisian'ny fifampiresahana sy fanelanelànana mba hametrahana fitoniana sy hiarovana ny hasin'ny sivily. Ny fiarovana ny vahoaka sy ny fampiroboroboana ny fandriampahalemana no tsy maintsy laharam-pahamehana, mba hiantohana ny hivoahan'ny firenena amin'io tangoliky ny herisetra sy ny ady io. Ireo rehetra mpiara-miombona antoka voasaringotra amin'ny fifandonana ao RDC dia tsy maintsy mahatakatra hoe ny famerenana ny fandriampahalemana no tanjona faratampony tsy maintsy tratrarina amin'ny fomba rehetra amin'izao fotoana izao.

JS : Manoloana ny fahasarotan'ny krizy amin'izao fotoana izao, momba ny fiarovana ireo sivily sy ny tsy fanjarian-tsakafo, inona no fomba arosonao  hiatrehana io toejavatra mampivarahontsana io?

MR : Ireo tarehimarika dia taratry ny zavamisy iray mampitsangam-bolo, tena lavitry ny fanoratana tantara foronina. Ao RDC, mampanahy ny toedraharaha, ohatra, nisy olona 200 eo ho eo maty hatramin'ny nanombohan'ny taona. Tena goavana be ny filàna noho ny maha-olona : olona mihoatra ny 7 tapitrisa no nafindra toerana ao anatin'ny fireneny ihany, ary 23 tapitrisa ireo olona ianjadian'ny tsy fahampian-tsakafo. Ao Sodàna, mbola mampanahy tahaka izany koa ny toejavatra, olona maherin'ny 8 tapitrisa no nafindra toerana hatramin'ny Aprily 2023, ka 4 tapitrisa amin'izany dia ankizy. Sodàna izao no firenena mpampiantrano betsaka indrindra amin'ireo olona nafindra toerana manerana izao tontolo izao ary miatrika ny fiharatsiana manaitra amin'ny tsy fisiana sakafo.

Mety ho tratry ny kere ny faritra sasany ao Sodàna raha tsy misy fepetra henjana raisina malaky. Hisy fiantrakany goavana amin'ny fiainan'ireo olontsotra any amin'ireo firenena ao Afrika ireny krizy ireny. Mampanahy ny mahita hoe aty amin'ny taonjato faha-21, mihamafy ny herisetra ary mitatao ny loza noho ny tsy fahampian-tsakafo any amin'ireny faritra ireny. Ny vahaolana, na toa tsotra kely aza ara-teôria, dia ny fampitsaharana ny herisetra amin'ny alàlan'ny hetsika iray hentitra avy amin'ny fiombonambe iraisampirenena sy ny fanohizana ny fanohanana ny rafitra vonjitaitra sy voarindra mba hiarovana ny vahoaka sivily sy hiantohana ny fitonian-dry zareo.