Sary fanaingoana an'ny Global Voices.
Ny volana Aogositra dia volan'i Pachamama, na ny Tany Reny, ho an'ny sasany amin'ireo vahoaka vazimba teratany ao Abya Yala, fantatra amin'izao fotoana amin'ny hoe ry Amerika. Ao anatin'ny tontolon'ny krizy ara-toetrandro, ara-tontolo iainana ary amin'ny maha-olombelona mamely ny erantany, dia toa fotoana mihitsy izao hanasongadinana ireo fitantaràna hafa ankoatra ireo fitantaràna manjakazaka momba ny fifamatorantstika amin'ny tontolo iainana. Nisy ny adihevitra tao Amerika Latina momba izay fomba hiheverana ny natiora ao anatin'ny faribolan'ny lalàna : singa fotsiny ve izy sa lohahevitra ao anatin'ny lalàna ? Loharanon-karena natoraly ve sa lohahevitra iombonana momba ny tombontsoan'ny rehetra ? Manana lanjany fonosiny ao anatiny ve izy sa lanja miankina amin'ny fampiasàna azy ataon'ny olombelona?
Fernanda Sánchez Jaramillo dia iray amin'ireo olona avy ao Kôlômbia maniry ny hampandroso io fifanakalozankevitra io. Vehivavy mpanao gazety sady mpisolovava izy, manana diplaoma ‘maîtrise’ amin'ny fifandraisana iraisampirenena, ‘doctorat’ amin'ny resaka lalàna, ary mpikaroka ao amin'ilay oniversite manana ny hajany Universidad del Rosario de Bogota. Mandray anjara ihany koa ato amin'ny Global Voices, amin'ny fametrahana mandrakariva ny tsindrimpeo momba ireo zon'olombelona. Faniriany ny hanaraka ny dian'ny rainy, izay mpitarika sôsialy no sady mpandrindra vondrom-piarahamonina tao amin'ny hetsiky ny tantsaha ao Kôlômbia.
Fernanda Sánchez Jaramillo dia miasa mba hisian'ny rafitra ara-pitsaràna ao Kôlômbia – sy manerana ny tany – misintaka amin'ireo fotopisainana « mpiondana amin'i Eorôpa» ka hisokatra amina fomba hafa hiheverana ny fiainana sy ny rariny. Tamin'ny fiandohan'ny taona, nanoratra izy, niarahany tamin'i Willian Jairo Mavisoy Muchavisoy, ny lahatsoratra iray mitondra lohateny hoe « La kosmovilidad de la madre tierra cuando ‘habla’ y el discurso jurídico acerca de la ‘naturaleza‘ » (Esp.) Ao anatin'io lahatsoratra io, zarain'ireo mpanoratra ireo ny fikarohana nataony sy ny fandinihan-dry zareo an'ireo vina ananan'ireo vahoaka vazimba teratany Awá sy Kamëntsá avy ao atsimon'i Kôlômbia, sy ny fomba ahafahan'ireny vina ireny mandray anjara hameno ny lalàna kôlômbiàna sy ny fampianarana lalàna ao amin'ny firenena.
Ohatra, antsoin'ny vahoaka Awá hoe Katsa Su (« Trano Be ») ny Tany Reny, famolavolàna iray mampiditra izay rehetra « fifandraisana voapetraka misy eo aminy sy ireo zava-mananaina hafa rehetra mifampizara ny fisiany ». Amin'io fomba io, « porofoin'ireo vahoaka Awá fa misy fomba hafa maro afaka ifaneraseràna sy iainana anaty firindràna, tsy voatery hambabo ny Tany Reny sy hitondra azy ho toy ny singa fanjifa (loharanon-karena voajanahary, harena iombonana, fanànana, renivola, tolotra omen'ny tontolo, akora fototra) ary hamotika ilay lamba niraisana hatrany am-boalohany teo amin'ny olombelona-tsy olombelona (ireo havoana, ny biby, ny zavamaniry, ny kintana) », hoy ny fanazavàn'i Sánchez Jaramillo sy Mavisoy Muchavisoy ao anatin'ny lahatsoratr'izy ireo.
Ny antsafa eto ambany dia mifototra amin'ny asa fikarohana nataon'i Fernanda Sánchez Jaramillo.
Melissa Vida (MV) : Inona no manosika anao ao anatin'ireo hetsika samihafa ataonao ?
Fernanda Sánchez Jaramillo (FSJ): Mi compromiso con la función social que tienen mis dos profesiones, periodismo y derecho, con la necesidad de visibilizar saberes, lugares y personas tradicionalmente excluidas. También me motivan un amor y una pasión inmensas por el conocimiento que se encuentra no solo en los libros, sino en seres y experiencias a las cuales he tenido acceso gracias al tejido de conocimiento y de conexiones hechas durante muchos años de trabajo y de asomarme al mundo con curiosidad, respeto y responsabilidad. Creo que intento seguir, en alguna medida, el compromiso de mi padre con las comunidades y con la justicia.
Fernanda Sánchez Jaramillo (FSJ): Ny fanolorantenako manoloana ny asa sôsialy amin'ireo asa roa ataoko, ny resaka lalàna sy asa fanaovana gazety, ary ny filàna manao izay hahitàn'ny rehetra ireo fahalalàna, ireo toerana ary ireo olona izay hatrizay dia natao an-jorom-bala. Manosika ahy ihany koa ny fitiavana goavana iray sy ny fahalianana amin'ny fahalalàna, izay tsy any anaty boky ihany no nahitàko azy, fa koa any amin'ireo olona nihaonako sy ireo fifandraisana tafapetraka nandritra ireo taona marobe niasàko. Ary koa noho ny zavamisy hoe mijery ny tontolo miaraka amin'ny fitia te-hahalàla, fanajàna ary fandraisana andraikitra. Heveriko fa miezaka aho ny hanaraka, amin'ny lafiny sasany, ny fanolorantenan'ny raiko ho an'ireo vondrom-piarahamonina sy ny rariny.
MV : Ny fanomananao ‘doctorat’ amin'izao fotoana izao, mifototra amin'ny inona?
FSJ: Actualmente trabajo en mi tesis sobre la posible relación existente entre la naturaleza como sujeto de derechos y la defensa de Katsa Su, Casa Grande, del pueblo Awá en Nariño [un departamento en el sureste de Colombia]. Es la profundización de una curiosidad que me surgió cuando hice mi trabajo de derecho, que será publicado, y que me llevó a ahondar acerca de lo que significa ser sujeto en el plano jurídico, y lo que significa ser gente para los Awá. Esto lo alterno con mis ponencias sobre los demás animales, sus derechos, puesto que en ambos casos trabajo sobre la posibilidad de que otros seres vivos sean considerados titulares de derechos. Me apasionan los derechos de la madre tierra, los demás animales y los pueblos originarios, y el reconocimiento de otras subjetividades.
FSJ : Ny fanohanana ny ‘doctorat’ ataoko ankehitriny dia mitodika amin'ny rohy mampifamatotra ny natiora amin'ny maha-lohahevitra azy araka ny lalàna sy ny fiarovana ny Katsa Su, ny Trano Be, ny vahoaka Awá ao Nariño [ departemanta iray ao atsimo-andrefan'i Kôlômbia]. Filentehana lalina ao anatina fanontaniana iray izay nitranga fony aho niketrika ny lahatsoratro miresaka lalàna, izay hivoaka, ary nitondra ahy hifantoka amin'ny hoe toy ny ahoana izany hoe maha-lohahevitra iray eo amin'ny sehatry ny lalàna, sy ny hoe maha-olona iray ho an'ireo Awá. Izy io dia tohin'ny asa nataoko momba ireo biby hafa sy ny zon'izy ireny, satria amin'ireo tranga roa ireo dia jereko daholo ny mety hahafahana mihevitra ireo zava-miaina hafa ho toy ny tompona zo. Zava-mahaliana ahy ireo zon'ny Tany Reny, ireo biby hafa sy ireo vahoaka vazimba teratany, ary amin'ny fanekena ireo zavatra hafa.
MV : Fa maninona no manandanja sy mifandray tsara io lohahevitra io ao anatin'ny toedraharaha momba ny tontolo iainana sy ny zon'olombelona ao Kôlômbia ?
FSJ: Es importante porque los derechos de la naturaleza son promovidos, desde diferentes frentes, para intentar proteger efectivamente a la naturaleza, lo cual no ha logrado el derecho ambiental pese a las múltiples normas existentes en un país como Colombia. Con respecto a los derechos humanos, este tema es relevante ya que tanto Katsa Su, como el pueblo Awá fueron declarados víctimas [del conflicto armado en Colombia que empezó en los 1960] por la Justicia Especial para la Paz (JEP) en el año 2019, y es necesario analizar si desde aquella declaratoria ha mejorado la decisión para este pueblo y su lugar de origen.
FSJ : Zavadehibe satria miezaka ny miaro amin'ny fomba mahomby ny natiora no sady mifantoka amin'ireo zon'ny natiora, ary avy amina lafy samihafa; izay tsy vitan'ny lalàna ara-tontolo iainana natao na teo aza ireo fenitra marobe misy ao anatina firenena iray toa an'i Kôlômbia. Momba ny zo maha-olona, tena mifanaraka tsara io lohahevitra io, satria ny Lalàna manokana momba ny fandriampahalemana (JEP) dia nanaiky tamin'ny 2019 hoe ny Katsa Su sy ny vahoaka Awá dia samy nizàka daholo [ny fifandonana nitam-piadiana tao Kôlômbia izay nanomboka tany amin'ny taona 1960 tany ho any], ary ilaina ny manadihady raha toa io fanapahankevitra io ka tena nisy fiantraikany niabo tokoa teny amin'ireo vahoaka Awá sy ny taniny hatramin'izay.
MV : Inona ny hoe « colonialité juridique » ?
FSJ: La colonialidad jurídica tiene sus raíces en el pensamiento eurocentrado y en los mitos de la modernidad jurídica, de los que habló el historiador del derecho Paolo Grossi. Ordenamientos jurídicos como el colombiano pertenecen a una de las familias del derecho, el derecho continental. Heredó sus instituciones, fuentes, incluso nuestro código civil fue “copiado” del Código Napoleónico. Somos considerados centros de recepción y no tanto de producción jurídica. La colonialidad del discurso jurídico está marcada por un pensamiento binario, que excluye y separa. Por ejemplo, predomina la dicotomía entre quién es objeto y sujeto, categorías claves en mi investigación académica. También se refleja en el abordaje de los conflictos socioambientales.
FSJ : Ny colonialité juridique dia teraka avy amin'ny fisainana mpiondana amin'i Eorôpa ho filamatra, sy avy amin'ireo anganonganon'ny lalàna maoderina, araka ny anipihan'ilay mpahay tantaran'ny lalàna azy, Paolo Grossi. Ny rafitra ara-pitsarana ao Kôlômbia dia isan'ilay antsoin'ny rehetra hoe ‘lalàna kaontinantaly’. Avy any no nolovainy ireo andrim-panjakana sy ny loharanony rehetra, eny fa na ny lalàna sivilinay aza dia « nadika » avy amin'ny Code Napoléon. Nandray ireo lalàna izahay fa tsy namokatra azy ireny. Ny colonialité juridique dia voafaritry ny fomba fisainana misampan-droa, izay manilika sy manasaraka. Misy, ohatra, ny fisampanan-droa mibahan-toerana eo anelanelan'ny hoe singa sy lohahevitra, izay fotokevitra fototra any anatin'ireo fikarohana ataoko eny amin'ny anjerimanontolo. Hita taratra ihany koa izany any anatin'ny fomba ikirakiràna ireo fifandonan'ny ara-tsôsialy sy ny tontolo iainana.
MV : Inona no tsy itovian'ny fomba fijerin'ireo vahoaka Awá sy Kamëntsá ny tontolo iainan-dry zareo amin'ny fomba fijery azy avy any Andrefana ?
FSJ: La diferencia principal radica en que para estos pueblos todo lo que vive es “gente”, es decir, que no existe en estos pueblos esta dicotomía impuesta por la modernidad colonialidad. Se conciben como parte de un todo, y esos seres con quienes comparten el lugar de origen son considerados gente, que siente, que sangra, que ayuda, pero también puede castigar si se les desobedece o irrespeta. Viven en una comunión con estos seres desde hace siglos y viven en armonía con ellos. Ven al entorno como madre, no como recurso natural explotable a conveniencia, y practican la reciprocidad.
FSJ : Ny tena fahasamihafàna lehibe dia ny zavamisy hoe ho an'ireo vahoaka ireo, izay rehetra miaina dia “vahoaka” daholo. Izany hoe tsy misy amin-dry zareo ilay fisampanan-droa noteren'ny vaninandro maoderina sy ny fanjanahantany napetraka. Mihevitra ny tenany ho singa miray tanteraka anatina zavatra iray tsy mivaky ry zareo, ary ny zava-miaina rehetra mifampizara amin-dry zareo ny toerana misy azy, ny fiaviany, dia heverin-dry zareo ho toy ny olona, izay mahatsapa, mandeha rà, manampy, nefa koa afaka manasazy rehefa tsy arahana ny teniny na rehefa tsy hajaina izy ireny. Niaina tanaty firaisana tanteraka tamin'ireny zava-miaina ireny ry zareo nandritra ny taonjato marobe ary mitohy miaina anaty firindràna miaraka amin'izy ireny. Heverin'izy ireo ho toy ny reny ny tontolo iainany, fa tsy toy ny loharanon-karena voajanahary natao hotrandrahana araka izay tiany, ary ampiharin-dry zareo ny fifandraisana mifamaly (fitia mifamaly).
MV : Inona no mety ho fiantraikan'ireny vina ireny amin'ny fomba fijery ny tontolo ?
FSJ: El impacto que han tenido es grande. Thomas Berry, impulsor de los derechos de la tierra, se ha inspirado en el pensamiento de los pueblos originarios; el Manifiesto del Derecho Salvaje. [El abogado] Cormac Cullinan también refleja muchas ideas existentes en pueblos originarios no solo de Abya Yala, sino de todo el mundo. Los derechos de la naturaleza están inspirados en el pensamiento y tradiciones de los pueblos originarios. Así que ha sido influyente en la concepción de otras formas de estar en el mundo, pero se enfrenta al poder del capitalismo trasnacional que desea mantener el status quo y la naturaleza en venta.
FSJ : Nisy fiantraikany goavana izy. Thomas Berry, mpialoha làlana amin'ny fiarovana ny zon'ny Tany, dia naka ny aingampanahiny avy amin'ny fisainan'ireo vahoaka vazimba teratany; le Manifeste du droit sauvage. [Ny mpisolovava] Cormac Cullinan ihany koa dia mampita hevitra marobe misy eny anivon'ireo vahoaka vazimba teratany, tsy ny an'i Abya Yala ihany, fa manerana ny tany. Ireo zon'ny natiora dia nalaina avy amin'ny fisainana sy ny fombandrazan'ireo vahoaka vazimba teratany. Amin'izay maha-izy azy izay, mitondra dindo ry zareo amin'ny famoronana fomba hafa ho an'ny fisiana eto an-tany, saingy midona ihany koa amin'ny herin'ny kapitalisma iraisampirenena izay mitady ny hitazonana ny statu quo (tsy fiovan-javatra) sy hiandry ny natiora ho amidy.
MV : Ahoana no irianao hahitàna ny hoavin'ny rafi-pitsaràna kôlômbiàna ?
FSJ: No solo en Colombia, sino en el mundo. Creo que es necesario un sistema de justicia para la comunidad de la tierra que compartimos con múltiples seres, como los ríos, los bosques, los demás animales, y que incluya en el análisis jurídico los saberes de los pueblos ancestrales que han sido históricamente excluidos por considerarlos no científicos. El derecho es un producto social y cultural no puede petrificarse. Debe responder a las necesidades de su época, el derecho decimonónico no puede ser aceptado como el único camino para comprender el mundo ni para organizarlo. Quisiera un sistema donde se haga justicia, donde se incorporen otras fuentes de producción del derecho y del conocimiento y un relato jurídico intercultural.
FSJ : Tsy ao Kôlômbia ihany, fa manerana ny tany. Mino aho fa ilaina ny rafi-pitsaràna iray mandray anaty kajiny ny tany izay ifampizaràntsika amin'ireo zava-miaina isankarazany, toy ireo renirano, ny ala, ireo biby hafa, ary mampiditra ho ao anatin'ny fanadihadiana araka ny lalàna ireo fahalalàna nananan'ireo razambe, izay nahilika nandritra ireo fotoana nifanesy noho izy ireny noheverina ho tsy siantifika. Ny zo dia fanorenana ara-tsôsialy sy ara-kolontsaina izay tsy afaka hittoetra ho tsy hiova. Tsy maintsy mamaly ny filàn'ny vanimpotoana misy azy izy ; mba hanakarana ny tontolo na handaminana azy dia tsy azontsika atao ny mijery fotsiny ny lalàna tamin'ny taonjato faha-19. Ny iriko dia rafitra iray izay hanomezana ny rariny, izay ampidirana ao anatiny ireo lalàna sy fahalalàna novokarina tany an-kafa, ary hatramin'ny fitantaràna araka ny lalàna iraisan-kolontsaina.
