Ireo mpanandevo nitondra ny babo ho eny an-tsambo fitondràna andevo teo amin'ny morontsiraka andrefan'i Afrika. Sary an'i Joseph Swain, Wikimedia Commons ( CC BY-SA 4.0 DEED )
[Raha tsy asiana fanamarihana manokana, ny rohy rehetra ato anaty lahatsoratra dia mitondra ho amina pejy amin'ny fiteny anglisy]
Mbola mitoetra tsy misy voakitika ireo ratra vokatry ny fanandevozana, ny fanjanahantany ary ireo lova navelan'izy ireny. Amin'izao fotoana izao, misy hetsika iray tsy mitsahatra mitombo miforona manerana ilay tanibe sy eny anivon'ireo am-pielezana mba hitakiana fanonerana sy ny rariny noho ireo heloka bevava ara-tantara.
Tamin'ny Septambra 2023, ny filohan'i Ghana, Akuf0-Addo, dia niteny nanoloana ny Fivoriambe faha-78 nataon'ny Firenena Mikambana, tamin'ireto teny ireto :
Fotoana izao hanekena ampahibemaso hoe ny ampahany betsaka amin'i Eorôpa sy Etazonia dia naorina avy amin'ireo harena tsy tambo ho isaina nangonina avy amin'ny hatsembohana, ranomaso, rà sy ireo famarotana nampivarahontsana natao an'ireo andevo namakivaky an'i Atlantika, ary ireo taonjato maro nanararaotan'ny mpanjanaka. Tsy maintsy ekentsika koa angamba fa tsy mora ny manorina fiarahamonina azo itokiana sy miroborobo miainga avy amina firenena izay, nandritra ny taonjato maro, niatrika ny fandrobàna ireo harena voajanahariny sy ireo vahoakany namidy toy ny entam-barotra. Nandritra ny taonjato maro, tsy niraharaha izao tontolo izao ary tsy nahavita niatrika ny tena zavanisy nateraky ny famarotana andevo.
Kanefa, hoy hatrany izy, mivoatra miandàlana ny toedraharaha ary tonga ny fotoana hitondràna ny resaka fanonerana ho eny alohan'ny sehatra :
Ekena fa tsy ireo andian-taranaka ankehitriny no ireo nanao ny famarotana andevo, saingy ny famatsiambola nataon'ny orinasan'olombelona dia hitoetra ho voatohana hatrany ary ho tombontsoa tsy nahy ho azy ireo, izay tafiditra mazava ao anatin'ny rafitra ara-toekarena misy amin'izao fotoana izao iainan'ireo firenena namolavola sy nampihatra azy io. Tsy maintsy misy fanonerana arotsaka noho ny famarotana andevo.
Volana iray taty aoriana, natao tao Accra ny Sommet Advancing Justice: Reparations & Racial Healing , vatsian'ny Equitable Recovery Initiative avy amin'ny Orina MacArthur. Araka ny tatitry ny Africa Feeds , dia naverin'ny filoha Akufo-Addo nohamafisina ny antsony hisian'ny fanonerana omena ireo Amerindiàna, ireo fianakaviana japoney-amerikàna ary ireo Jiosy izay nijaly nandritra ny Ady Lehibe Faharoa. Hoy ny nambarany: « Nitohy ary mitohy mahazo onitra ireo Amerindiàna ; nahazo onitra ireo fianakaviana japoney-amerikàna, nofonjaina tany anatin'ireo toby fanibohana tao Amerika nandritra ny Ady Lehibe Faharoa. Nahazo onitra [fr] ireo vahoaka jiosy, izay enina tapitrisa no maty tany anatin'ireo toby fanibohana fony Alemaina teo ambany fitondran'i Hitler, indrindra fa tohana ara-bola sy fanohanana ho an'ny firenen-dry zareo.
Nisy lahatsoratra iray tao amin'ny New York Times nanipika ireo vokatra nateraky ny sasantsasany tamin'ireny fanonerana ireny ary nanatsoaka lesona mety hahasoa.
Ny Kaonferansa niraisan'i Afrika momba ny Fanonerana dia niarahan'ireo firenena ao anivon'ny Fiombonambe Afrikàna (UA) sy ny Fikambanan'ny ao Karaiba (CARICOM) nikarakara tao Accra, Ghana, tamin'ny 14 Novambra. Samy niray feo ireo mpikambana tao amin'ilay kaonferansa hitaky fanonerana ho an'ireo tsy rariny natao an'ireo Afrikàna nandritra ny famarotana andevo namakivaky an'i Atlantika, ny apartheid, ny fanavakavahana, ny fanjanahantany, ny fanjanahantany amin'ny endriny vaovao sy ny liberalisma amin'ny endriny vaovao. Nihaona ireo solontena avy amin'ireo firenena afrikàna, ireo vondrona avy amin'ny fiarahamonina sivily sy ireo afrikàna am-pielezana mba hiresaka izay vahaolana miabo, mitondra ho amin'ny famoronana tahiry iray erantany ho fanohanana ilay fanentanana sy ho amin'ny fanoratana fanambaràna iray, araka ny itateran'ny Guardian azy.
Ireo firenena avy amin'ny faritra Karaiba, izay tena voa mafy tokoa tamin'ny famarotana andevo niampita an'i Atlantika, dia efa hatry ny ela no mitaky fanonerana.
Ny Vaomieran'ny Fanonerana eo anivon'ny CARICOM (Vondrom-piarahamonin'ny ao Karaiba sy ny Tsena Iombonana), teo ambany fitarihan'ny prôfesora Sir Hilary Beckles, no mpisava làlana tamin'io hetsika io, nitady fanonerana fa tsy mihanona fotsiny amin'ny resaka tambiny ara-bola. Asian'ity fanentanana ity tsindrimpeo ny maha-zavadehibe ireo hetsika toy ny fanohanana ireo santatr'andraikitra mitodika amin'ny fanabeazana sy ny fikarakaràna ara-pahasalamàna ao Karaiba.
Ny prôfesora Beckles, efa mpomba hatry ny ela ny resaka fanonerana, dia manolotra sosokevitra hamoronan'i Angletera rafitra iray mitovitovy amin'ilay Tahiry Jiosy ho an'ny fanonerana. Tsipihany fa ny rariny natao ho fanasitranana dia tsy resaka fitalahoana, fa zavadehibe kokoa, satria ny resaka eto dia fampiroboroboana fiarahamiasa eo amin'i Angletera sy ny ao Karaiba ho fampandrosoana iraisana.
Ho setrin'ny adisisika nataon'ny Vaomieran'ny Fanonerana eo anivon'ny CARICOM, nosoniavin'ny Oniversiten'i Glasgow sy ny Oniversiten'ny Antilles ny fifanarahana iray manantantara momba ny fanonerana mifandraika amin'ny fanandevozana. Na izany aza, nohamafisin'ilay vaomiera fa mbola misy ireo fepetra fanampiny ilaina. Noresahana naharitra nandritra ny antsafa iray [fr] niarahana tamin'i Sir Hilary tao Bocas Lift Fest ao an-tSeranan'i Espaina any Trinidad tamin'ny Oktôbra 2020 ary nalefa nivantana, ireo tohankevitr'i Karaiba momba ny fanonerana. Navoitran'ilay fanentanana avy amin'ilay vaomiera ireo fiantraika maharitry ny famarotana andevo niampita an'i Atlantika sy ireo fiantraika mitohin'io rafitra tsy manaja ny maha-olona io, mihoatra lavitra noho ny resaka dona ara-tsaina aterany amin'ireo taranany aty aoriana, sy ny fiantraikany ara-toekarena, kolontsaina, demôgrafika, pôlitika ary ekôlôjika. Niako teny anivon'ireo olompirenena ao Karaiba io tohankevitra io, araka ny asehon'ny zavamisy hoe ny fanosorana ho mpanjaka an'i Charles dia tsy nahataitra loatra (ankoatra ny toerana noraisiny momba ireo fanonerana) ary ny fitsidihana tao amin'ny faritra, nataon'ny duc sy ny duchesse de Cambridge, ny an'i printsy William sy i Catherine vadiny, dia voaporofo fa niteraka resabe.
Ny Fort de Cape Coast [fr] ao Ghana, miaraka amin'ilay “varavarany tsy azo iverenana” mampihetsi-po, dia fampahatsiahivana tsy afaka an-doha ny famarotana [fr] andevo niampita an'i Atlantika, izay nampitàna Afrikàna an-tapitrisany teo amin'ny Atlantika mba hamidy ho andevo, efajato taona mahery lasa izay.
Tamin'ny nanekena ny anjara andraikitra notanan'ireo Afrikàna mpivarotra sy ireo tandrefana mpividy tao anatin'ny famarotana andevo, nanazava i Ondiro Oganda, mpanolotra amina media keniàna iray :
Miditra an-tsehetra tokoa ny pôlitikam-barotr'ireo Afrikàna ; afaka iadian-kevitra tsara ny hoe noho ny adidy ara-môraly dia afaka manana safidy handà tsy handray anjara amin'izany ireo mpividy. Kanefa, ny zava-nisy dia betsaka ireo niroso an-tsitrapo niditra tamin'izany. Na dia nanaiky tsara aza ny tamberinandraikitr'ireo hetsika nataon'ireo Afrikàna vitsivitsy nirotsaka an-tsehatra tanatin'ireny fandraharahàna ireny, tsy azontsika odian-tsy hita ny zavanisy ara-tantara milaza fa nesorina an-tery handao ilay tanibe ireo Afrikàna mba ho atao andevo.
Nampiany hoe :
… navoaka tsy ankiato avy tao amin'ny tanibe ireo harenantsika, matetika tao anatin'ny resaka fandraharahàna mety nanodinkodinana ny saintsika na nahajambena antsika, lasa ho tombontsoa sy nandray anjara tamin'ny fitomboan'ny toekaren'ny tandrefana.
Raha kely indrindra dia 12 tapitrisa ireo Afrikàna no naondrana an-kery teo anelanelan'ny taonjato faha-15 sy faha-19, ary an-tapitrisany ireo maty nandritra ny fanaovana bemidina, nandritra ny fitaterana na noho ny fepetra tsy manaja ny maha-olombelona tany anatin'ireo sambo fitondràna andevo.
Mbola mitohy mamaritra ny fandrosoana ara-tsôsialy sy ara-toekarena ao Afrika amin'izao fotoana izao ireo fiantraikan'io tantara nandravarava io sy ireo andrim-panjakana mpanjanaka mitrandraka ny harena ankibon'ny tany. Kendrena amin'ilay fanonerana ny hankatoavana ireo ratsy vita, ny hanonerana ireo fatiantoka, ny handravàna ireo rafitra tsy ara-drariny mba hahafahana mitondra fanasitrànana sy fandrosoana. Indro ny fanadihadiana iray momba ny famarotana andevo niampita an'i Atlantika:
Antso io mba hanekena ny fahamarinana tsy azo lavina sy hamerenana manoratra ireo lesoka tsy mbola nahazo ny saziny efa hatry ny ela loatra ary mitohy ny miroborobo amin'izao fotoana izao.
Ankoatra ireo tsindry hametrahana ny fanonerana, misy koa ny antso amin'ny famerenana ireo zavatra nangalarina tamin'ireo firenena afrikàna nandritra ny rafitra fanjanahantany. Ny filoha, Akufo-Addo, dia nanambara fa olana iray goavana io :
Tsy maintsy takiantsika ny famereenana ireo fananana ara-kolontsain'ny firenena afrikàna izay notaterina tsy ara-dalàna sy ts'isy tahotra na henatra niàla avy tao amin'ny tanibe. Io fifandraisana indray eo amin'ny ankehitriny sy ny lasa io dia handray anjara ihany koa amin'ny fanorenana fifandraisana vaovao miaraka amin'ny fianakaviambe iraisampirenena, indrindra fa amin'i Eorôpa, tomponandraikitra voalohany tamin'ny halatra tany am-boalaohany an'ireo harena ara-kolontsaina.
Raha ireo firenena tandrefana sasantsasany, isan'izany i Alemaina sy Frantsa, nanaiky ny ratsy vitany nandritra ny vanimpotoana fanjanahantany ary nanomboka namerina ireo zavatra nangalariny tao Afrika, mbola mitaredretra kosa ny hafa. Tamin'ny May tamin'ny taona lasa, Alemaina dia nanaiky nandrotsaka 1,1 lavitrisa euros (1,2 lavitrisa dôlara) ho an'i Namibia ho fanonerana ny vonomoka nataony nandritra ny nibodoany azy fony vanimpotoana fanjanahantany.
Raha manetsika ny sisa rehetra ao amin'ny tanibe i Ghana mba hitaky fanonerana, dia niavaka ireo hetsika vao haingana satria nanasongadina ihany koa ireo fanamby avy ao anatiny. Tamin'ny volana lasa, marobe ireo Ganeàna no nifamory teo anoloan'ny Jubilee House , lapan'ny filoham-pirenena ao Accra, nanao hetsika am-pilaminana ho fanoherana ny olana ara-toekarena lalovan'ny fireneny. Ny vidim-piainana midangana sy ny fihenan'ny sandam-bola izay manaka-danitra, efa mahatratra ho 42,19 isanjato sy ny fifandanjan'ny trosa/harinkarena faobe (PIB) efa mihoatra ny 80 isanjato, dia nandrehitra ireo fihenjanana tao amin'ilay firenena.
Vokatr'izany, raha naneho hevitra tamin'ilay antson'ny filoha Akufo-Addo hisian'ny fanonerana noho ny fanjanahantany sy ny fanandevozana, notsipihan'i Ondiro Oganda, mpanao gazety, fa ireo mpitarika ao Afrika dia tokony, tsy hoe fotsiny hiaro ny tolon'ilay tanibe eny anatrehan'ny sehatra iraisampirenena, fa koa tokony ho mailo amin'ireo fanamby atrehan'ny vahoakan-dry zareo eo an-toerana.
