Pikantsary tamin'ny YouTube an'i Gracia Divina Togo

Ao Afrika, mifanehatra amin'ny fanjakazakan'ireo fiteny nivoaka avy amin'ny fanjanahana ara-tantara sy ara-toekarena ireo fiteny eo an-toerana, ao koa ny tsy fisian'ny finiavana ara-pôlitika avy amin'ireo governemanta afrikàna.

Tamin'ny 2019, ny vahoaka tao amin'ilay tanibe dia notombanana ho nihoatra ny 1,3 lavitrisa (tanibe faharoa be mponina indrindra eto an-tany manaraka an'i Azia) ary tsy mitsahatra ny mitombo. Io no manazava, ohatra, ny fitomboan'ny isan'ireo mpampiasa ny fiteny frantsay manerana ny tany, izay ny ny ankamaroany dia hita ao Afrika amin'izao fotoana izao.

Misy fiteny eny an-toerana, mihoatra ny 2 000, nosokajiana ho anaty fianakaviana fiteny dimy ao Afrika: ireo fiteny nizeriàna-kôngôley, ireo  fiteny afrô-aziatika, ireo fiteny khoïsan, ireo fiteny ôstrôneziàna sy nilô-sahariàna. Ampolony monja amin'ireny fiteny eny an-toerana ireny no hita fa tena ampiasaina be, isan'izany: ny swahili (mihoatra ny 150 tapitrisa no miteny azy), ny haoussa (manakaiky ny 79 tapitrisa), ny yorouba ( 6o tapitrisa), ny peul ( mihoatra ny 50 tapitrisa), ny oromo ( mihoatra ny  35 tapitrisa), nyigbo (20 hatramin'ny 35 tapitrisa), ny amharique (mihoatra ny 29 tapitrisa), ny zoulou (mihoatra ny 27 tapitrisa), ny lingala ( 20 tapitrisa), ny bambara (mihoatra ny 15 tapitrisa), ny kirundi ( 12 tapitrisa) ary ny shona (7 tapitrisa). Eo anilan'ireo fiteny fototra ireo, ny ankamaroan'ireo hafa dia zara raha ifampiresahana satria vitsy monja ireo olona mpiteny azy.

Nanomboka 2003, misy firenena afrikàna maromaro, ary indrindra fa ireo mampiasa sy miteny frantsay, no niditra tamina fanavaozana ho ao anatin'ny ezaka ataony ho fitarihana ny fampianarana amin'ireo fiteny eo an-toerana sy nasiônaly. Fa na teo aza ireo ezaka nataon'ireo rehetra mpiara-mitan-tsoroka, miady mafy tokoa ireny fiteny ireny mba hahita ny toerany manoloana ireo fiteny lazaina fa “ôfisialy”, toy ny anglisy, ny frantsay, ny arabo na koa ny pôrtiogey. Ireny fiteny ireny – ankoatry ny arabo – dia noterena ho ampiasain'ireo firenena afrikàna nandritra ny vanimpotoana fanjanahantany ary dia voatazona, nanomboka tamin'ny taona 50 sy 60, ho toy ny fiteny nasiônaly taorian'ny nahazoana fahaleovantena nambaran'ireo governemanta vaovao.

Ny fifandraisan'ireo fiteny sy ny toekarena

Ny fivoaran'ireo fiteny eo an-toerana dia manome tondro lehibe momba ny fandrosoana satria izy ireny dia ahafahan'ireo vondrompiarahamonina eo an-toerana handray malaky ny torohay fototra sy ny fampitomboana ny vola miditra. Na izany aza, midona amin'ny zavamisy tena henjana ara-toekarena ireny fiteny ireny, izay manome vàhana ireo fiteny lazaina hoe iraisampirenena. Araka izany, tsy mbola nisy mihitsy ny tohana ho an'ny fampianarana amin'ireo fiteny eo an-toerana ka hoe mba naroson'ny Francophonie, izay ny iraka voalohany tontosainy dia ny fampiroboroboana ny frantsay (misy 120 ny mpiteny azy ao Afrika). Tsy misy hafa amin'izany ny an'ireo fiteny hafa, indrindra fa ny ‘anglisy (mihoatra ny 200 tapitrisa ny mpiteny azy), ny arabo (150 tapitrisa) ary ny pôrtiogey ( 40 tapitrisa)’  ifampiresahana ao amin'ilay tanibe.

Manampy trotraka an'io ny fanatontoloana izay manery ny vahoaka ao amin'ilay tanibe handray fiteny iray manjakazaka hasolony an'ireo ifampiresahany any an-tranon-dry zareo. Io anton-javatra io dia mamatotra ny elatr'ireo fandaharanasa raitra natao hanomezana lanja ireo fiteny eny an-toerana natombok'ireo governemanta afrikàna sasantsasany, ankoatra an'i Afrika Atsimo izay miavaka, manana fiteny ôfisialy miisa 11 ka ny sivy amin'ireo dia fiteny teratany.

Misy anton-javatra hafa mandray anjara amin'io tsy fitoviana io: ny ankamaroan'ireo tambajotra sôsialy dia efa narafitra sy nomanina avy hatrany horaisina amin'ireo fiteny manana dindo goavana, toy ny anglisy. Etsy ankilany, ireo mpanakanto dia mazàna no mahatsapa ho toy ny voatery hihira amin'ny fiteny anglisy mba hanantenàna hahazo olona misimisy kokoa eo amin'ny sehatra iraisampirenena.

Ny anglisy, izay mijanona ho fitenim-pandraharahàna, dia ifampiresahana manerana izao tontolo izao ary tiana kokoa miohatra amin'ireo fiteny hafa. Ohatra fotsiny, tamin'ny 2008, ny filoha Paul Kagamé dia nanolo ny fiteny frantsay tamin'ny anglisy, tao Roandà ary nametraka ity farany ho fiteny entina mampianatra ao anatin'ny rafi-pampianarana, nefa ny fireneny dia mpikambana tao amin'ny francophonie efa hatramin'ny 1970. Hoy izy, tao anaty lahatsoratra iray navoakan'ny La Presse:

Ataonay lohalaharana ny fiteny izay hahatonga ny taranakay hahomby kokoa ary hanosika ny vinanay ho fampandrosoana ny firenena. Teo aloha, tsara kokoa ho an'ny fandraharahàna ny anglisy ary toa nanamora ny fidiran'ny firenena ho ao anatin'ny Vondron'ireo firenena ao Afrika Atsinanana, izay miteny anglisy ny mpikambana ao aminy (Kenià, Ogandà ary Tanzania).

Safidy iray stratejika saingy mamaly ny hetahetan'ilay firenena hisokatra amin'ny fanatontoloana mba hanomezana hirika misimisy kokoa ho an'ny vahoakany.

Ho an'i Aimé Gavor, tôgôley mpampianatra, mipetraka ao Lomé, ary nitafàn'ny Global Voices, ireny hirika vaovao ireny dia mametraka ho amin'ny toerana sarotra ny pôlitikan'ireo firenena afrikàna izay manandratra ny fiteny eo an-toerana, manoloana ny anglisy, fa eo koa ny shinoa ‘mandarin':

Amin'izao fotoana izao, ny fiteny anglisy dia manome fahafahana betsaka sy tombony tsy tambo ho isaina ho an'ireo rehetra olona afaka manaporofo amin'io fiteny io hoe manana ny fahaizana sy fahafehezana manokana ny asa iray. Na ireo ray aman-dreny amin'izao androntsika izao aza, aleon-dry zareo mametraka ny zanany any amina sekoly ahafahana mianatra sy mifehy haingana ny fiteny anglisy dieny mbola hatrany amin'ny fahazazàna.

Shina, izay efa miha-hita be ao Afrika, dia mampiasa vola any amin'ny fampianarana sy ny fanelezana ny fiteny “mandarin” mba hahatonga azy ho fiteny iraisampirenena, ka anisan'izany ny ao amin'ilay tanibe. Araka izany, dia marobe ireo governemanta afrikàna no mampiditra io fiteny io ho any anatin'ny fandaharam-pianarany, ohatra amin'izany i Afrika Atsimo tamin'ny 2015 sy Ogandà  tamin'ny 2019, araka ny lazain'ity lahatsary fanadihadiana an'ny CGTN amin'ny fiteny frantsay ity:

Ao Ghana, hita io finiavana io tamin'ny 2022 nandritra ny kaonferansa iray, izay nohamafisin'Atoa Divine Yao Ayidzoe, tale ao amin'ny ministeran'ny fampianarana, tao anaty lahatsoratra iray navoakan'ny gazety Le Monde:

Jereo ny fitaran'ny toekarena shinoa, io no toekarena faharoa manerana ny tany. Tsy mila lazaina intsony ny hoe hanana vintana goavana ireo izay manana ny fahafahana hianatra ny fitenin'ny shinoa [mandritra ny fotoam-pianarany].

Gavor manampy hoe:

Amin'ny alàlan'ny fametrahana ireo ivontoerana Confucius any amin'ireo firenena afrikàna, andraman'ny Shinoa ny hametraka ny fiteniny. Na iza na iza te-hiasa any anatin'ny orinasan-dry zareo, tsy maintsy mahafehy ny “mandarin”. Endrika vaovaon'ny fanjanahana amin'ny alàlan'ny fiteny.

Ovain'ireo mpikatroka ho an'ny fiteny ny fitsipi-dalao

Na tsy mamiratra aza ny toedraharaha amin'ny resaka fampiroboroboana ireo fiteny eny an-toerana, misy tara-panantenana ihany entin'ireo  santatr'andraikitra sasantsasany avy amin'ny fiarahamonina sivily sy ireo mpikatroka. Ao Tôgô, na maneho ny finiavany aza ny governemanta mba hanome lanja ireo fiteny eo an-toerana, toa tsy hita ao anaty tetibolam-pirenena ny vola atokana ho an'ny fampiroboroboana ireo fiteny dimampolo ifampiresahana ao amin'ilay firenena. Tsy misy afa-tsy ireo fikambanana toy ny Coordination pour la Promotion des langues Nationales au Togo (COPLAN-TOGO) no miezaka manao izay vitan-dry zareo amin'ny alàlan'ireo hetsika ataony. Eo ankilan'ny COPLAN, ny Académie Kabiyè dia manokan-tena hanome lanja io fiteny io. 

Mba hahafantarana misimisy kokoa, vakio ny [fr] Au Togo, le digital tente de mettre en valeur l'utilisation des langues nationales

Na kely aza ny vintana, manohy ny asany ireo mpisehatra avy amin'ny fiarahamonina sivily. Ny vovonana Technologies et Innovations pour le Développement Durable (TIDD), ohatra, dia mampivondrona ireo mpisehatra mba hifampizara sy hifanakalo hevitra momba ny anjara toerana raisin'ireo fiteny eny an-toerana amin'ny fampiatiana nomerika.

Café Des Makers : Nous y sommes !
“Faire de nos langues locales un puissant outil d'inclusion” #Numérique #langueslocales #idemiafrica #fablelab #tgtwittos pic.twitter.com/uQDRb5FKKe

— TIDD (@tiddafrica) July 8, 2023

Café Des Makers : Eo indrindra isika izao!
“Famadihana ny fitenintsika eo an-toerana ho lasa fitaovana fampiatiana mahery vaika” #Numérique #langueslocales #idemiafrica #fablelab #tgtwittos pic.twitter.com/uQDRb5FKKe

— TIDD (@tiddafrica) 8 Jolay 2023

Eny anaty tambajotra sôsialy, ezahan'ireo tanora ny hampiseho ny talentan-dry zareo amin'ny fanaovana hatsikana anaty lahatsary natao amin'ny fiteny éwé sy kabyè ao amin'ny fantsona YouTube :

Indro ny lahatsary TikTok mampianatra ny ampahany samihafa amin'ny vatan'olombelona, amin'ny fiteny Ewe:

Capture d'écran du compte Tiktok de Loveling5

Mbola tena mijanona ho fanamby ny firoboroboana sy ny fivoaran'ireo fiteny eny an-toerana, ary mitaky, tsy hoe fitaovana fotsiny, fa koa fandavantena pôlitika ao Afrika. Raha tsy misy an'izany ireo fiteny eny an-toerana dia mbola ho voakenda foana eo anelanelan'ireo fiteny tandrefana nivoaka avy any amin'ny vanimpotoana fanjanahana sy ireo nafantsiky ny kôlônialisma amin'ny endriny vaovao.