Río Apuela, Intag. Sary Flickr/Andreas Kay (CC BY-NC-SA 2.0)

Ny 29 Martsa 2023, nandresy tamin'ny tolony efa nandrasany ela teny amin'ny fitsaràna ny vondrom-piarahamonina Intag, ao avaratr'i Ekoatora ahitàna ny iray amin'ireo ala manankarena indrindra amin'ny resaka hamaroan-javamananaina eto ambonin'ny tany. Nolavin'ny fitsaràna ny fahazoandàlana fitrandrahana varahina ho an'ny orinasam-panjakàna shiliàna Codelco sy ny Empresa Nacional Minera de Ecuador (ENAMI EP). Ho an'i Carlos Varela Arias, mpisolovava niaro ny vondrom-piarahamonina teny anoloan'ny fitsaràna, fandreseana “manan-tantara” io.

Io fandresena io dia misoratra ihany koa ao anatin'ny fifandroritana tsy mitsaha-mitombo amin'ny resaka tontolo iainana ao Amerika Atsimo ateraky ny fitomboan'ny filàna mineraly toy ny varahina sy ny ‘lithium’ ho ampiasaina amin'ny vatoaratr'ireo fiara mandeha herinaratra ampiasaintsika. Misy sandany ny fihazakazahana tsy handefa entona karbôna eny amin'ny atmôsferantsika sy ny finiavana hampiasa angovo maitso amin'ny indostrian'ny fiarakodia, ary hatramin'ireo indostria hafa. Avo enina heny amin'ny filàna tadiavin'ny famokarana fiara hafa no takian'ny famokarana fiara mandeha herinaratra.

Ho an'ilay mpisolovava, Varela, porofon'ny fanajàna ny tany tàn-dalàna ao Ekoatora ihany koa io fanapahankevitra io. Notsarain'ireo mpitsara ho tsy naka araka ny tokony ho izy ny hevitr'ireo vondrom-piarahamonina ireo orinasa mpitrandraka harena an-kibon'ny tany talohan'ny nanombohan-dry zareo ny asany, izay , fanampin'izay, azo heverina ho miteraka vokadratsy ho an'ny zon'ny natiora, araka ny voalazan'ny Lalàm-panorenana 2008 ao Ekoatora. Ekoatora dia manaiky ny natiora ho toy ny lohahevitra iasàn'ny lalàna, ary ho an'i Varela, dia fanapahankevitra raikitra io satria tsy misy ny rafitra ho fanoherana.

Nandritra ny resaka ho an'ny mpanao gazety nataony taorian'ilay fandresena tany amin'ny fitsaràna, nisy solontena iray, Cenaida Guachagmira, avy amin'ny vondrom-piarahamonina Intag, nangataka hoe : “Ho an'iza ity tetezamita ara-angovo ity?” ary nampiany hoe: “Manao azafady aho, fa tsy ho atakaloko fiara raitra mandeha herinaratra velively ny tendrombohitra mahafinaritra manome ahy ny haniko isanandro, ka hoe hisy mpanefoefo iray hipetraka anaty fiara raitra mandeha herinaratra sady hiteny hoe hokarakaraiko ny natiora, nefa raha ny zavamisy dia hatao ao Ekoatora ny toerana fitrandrahana varahina.”

Melissa Vida (MV): Tafiditra anatin'ny filàna tsy mitsahatra  mitombo any “avaratra” sy ao Shina, amin'ny resaka vokatra fanodina ao Amerika Atsimo ve no fahitànao io fanapahankevitra io, mba hamatsiana ireo indositrian'ny angovo azo havaozina?

Carlos Varela (CV): Izay indrindra, ilay fanapahankevitra tamin'ny raharaha Llurimagua dia nitranga tao anatin'ny fotoana izay nisian'ny filàna be ireo mineraly sy vy nanery ireo orinasa mpitrandraka harena ankibon'ny tany hitrandraka any amin'ireo faritra izay, toa an'i Ekoatora, any ivelan'ny sisintany ipetrahan'ireo toerana goavana fitrandrahana harena an-kibon'ny tany. Ny marina kokoa, io fihavaozan'ny fahalinana amin'ny fitrandrahana mineraly io dia manamafy ny efitra, efa tsy vita nihoarana tany aloha, any amin'ireo toerana manana rohivoary tena goavana isankarazany sy ireo fepetra tsy dia ahafahana manoatra amin'ny asa fitrandrahana. Mitranga izany any amin'ny toerana toa an'i Llurimagua, izay tsy hafa fa iray amin'ireo toerana mafàna indrindra amin'ny resaka fahamaroan-javamananaina eto an-tany.

MV: Efa voaomana ho amin'izany filàna mitombo be izany ve ireny firenena ireny?

CV: Ny fidirana mirodorodon'ireo orinasa mpitrandraka harena an-kibon'ny tany manerana ny firenena, any amin'ireo firenena tsy manana traikefa amin'io indostria io, dia mametraka fetra ho an'ny andrimpanjakana any amin'ireny firenena ireny amin'ny fandrindràna sy fanarahana maso fihariana iray be pitopitsony (ara-teknika), izay, etsy ankilany, miteraka ambana sôsialy sy ara-tontolo iainana goavana be.

MV: Ho anao, inona no ataon'ireo orinasa ireny mba hipetrahany ao anatin'ny toedraharaha tahaka izany?

CV: Ny setrasetran'ireo orinasa, izay teraka avy amin'ny hadisoam-panantenan-dry zareo tsy ho afaka manafaingana ny fitrandrahana harena an-kibon'ny tany any anatin'ireny tetikasa vaovao ireny, dia azo adika amina tetikady misetrasetra ihany koa mba ‘hitantanana” ny olana ara-piarahamonina; izay mikendry matetika ny hampizarazara sy hampitahotra ireo vondrom-piarahamonia, sy hiteraka rafitra mpanjifa izay “hanakalo” ny zo sy ny tolotra ho an'ny daholobe amin'ny “fanohanana” ireo tetikasa fitrandrahana harena an-kibon'ny tany.

MV: Amin'ny ankapobeny, betsaka no manome vahana ny resaka milaza fa misy fifandroritana eo amin'ny vahaolana ara-toetrandro sy ny fiarovana ny fahamaroan-javamananaina. Heverinao fa tena misy tokoa ve izany fifandroritana izany?

CV: Tsy manampahaizana manokana momba ny angovo azo havaozina aho, saingy, tsy isalasalàna, izay rehetra tetezamita ilàna fampitomboana betsaka ny fitrandrahana mineraly sy vy mba ho hita ny fisiany, dia hiteraka fifandroritzna henjana miaraka amin'ny filàna miaro ny fahamaroan-javamamanaina sy ny fahasamihafàn'ny tarazo erantany. Indrindra fa raha ilàna manitatra sisintany izany ary, vokatr'izay, hanitsakitsahana ireo efa habaka kely mbola ivelaran'ny natiora tsy voatohintohin'ny fanimbàna ataon'ny olombelona ( toy ireo sisa tavela amin'ny ala trôpikaly ao Andes).

MV: Heverinao fa hitondra hafatra ho an'ireo firenena hafa ao amin'ny faritra ve ilay fanapahankevitra tao Ekoatora?

CV: Eny tokoa, mandefa hafatra mafonja ho an'ireo firenena ao amin'ny faritra ilay fanapahankevitra, ary koa ho an'ireo vahiny mpampiasa vola. Ny marina kokoa, farafaharatsiny ny hafatra manokana dia ho an'ireo firenena toa an'i Ekoatora, hoe misy vondrom-piarahamonina, mpikatroka ary andrimpanjakana (soloin'ireo mpitsara tena) tsy vonona ny hamela ny zon'ny vondrom-piarahamonina sy ny natiora ho hitsakitsahana noho ny fanomezana lanja ny fampiasambola.