Pikantsarin'ny fantsona YouTube an'i Mawuline2.0

Taorian'ny fanavaozana ny fandaharam-pampianarana literatiora eny amin'ny kôlejy, tafiditra ihany eny an-dakilasy ao amin'ny fireneny ireo tôgôley mpanoratra

Hatramin'ny 2018, ireo fandaharam-pampianarana literatiora tao anatin'ny rafi-panabeazana tôgôley, indrindra fa tany amin'ny kôlejy sy ny lisea dia nanjakan'ny sanganasan'ireo mpanoratra vahiny avy tao amin'ny tanibe afrikàna. Ireo klasika goavana no tena voakasik'izany, toy ny “Maïmouna” an'ilay Senegaly Abdoulaye Sadji, “Le pagne noir” an'ilay Ivoariàna Bernard Dadié, “Sous l’orage du Malien” an'i Seydou Badian , “Une vie de boy” an'ilay Kameroney Ferdinand Oyono, “L’enfant noir” an'ilay Gineàna Camara Laye, “Le soleil des indépendances” an'ilay Ivoariàna Ahmadou Kourouma. Nasongadina tany anatin'ny fampianarana ireny sanganasa ireny fa nampandeferina kosa ny asan'ireo Tôgôley mpanoratra.

Kanefa i Tôgô manana lisitra lavabe raha mpanoratra: efa tamin'ny 1929 ny tantara nosoratan'ny Tôgôley voalohany indrindra – “L'esclave “an'i Félix Couchoro, narahan'ireo sanganasa toy ny  “La victime” an'i Yves-Emmanuel Dogbé ; “Morte saison” an'i Gnoussira Analla ; na “Gaglo ou l’argent cette peste” an'i Koffi Gomez.

Midera io fanovàna fandaharam-pampianarana an-tsekoly io i Baguissoga Satra, Tôgôley mpanoratra, tao anaty fandalinana iray nomena ny lohateny hoe “singa avy amin'ny fifantenana ireo sanganasan'ny literatiora tôgôley ho an'ny fanabeazam-pirenena”, tamin'ny nanamarihany,  fa:

Ekena fa vao haingana (nandritra ny taom-pianarana 2019-2020) no nisy fanavaozana ny fandaharam-pampianarna literatiora teny anivon'ny taona voalohany amin'ny ambaratonga faharoa. Araka izany, ao amin'ny taona faha-6, nampidirina ny  “Journal d’une bonne” an'i Dissirama Boutora-Takpa (Loka France-Togo) ary tao amin'ny taona faha-7 (5e), ny “Des larmes au crépuscule” an'i Steve Bodjona. Ho an'ny taom-pianarana (2021-2022), sanganasa telo no nampidirina : “Atterrissage” an'i Kangni Alem, “Femme infidèle” an'i Sami Tchak, “La guerre des Aputaga” an'i Ayayi Togoata Apedo-Amah.

Tahaka ireo firenena mpifanolo-bodirindrina aminy, tsy maintsy mampiroborobo ny literatiorany i Tôgô. Araka ny fijoroana vavolombelona anatin'ity bitsika ity, avy amin'i Marthe Fare, filohan'ny Pen Club Togo, nandritra ny hetsika fampiroboroboana ireo sanganasa tôgôley:

Je suis à ce jour au lycée Bassar Ville où j'échange avec les élèves sur la littérature togolaise. Avec la maison d'édition Awoudy, cette tournée est pour faire découvrir des auteurs togolais aux élèves de Lomé à Dapaong.#TT228 #TgTwittos pic.twitter.com/yLRbDZeKRO

— Marthe Fare (@Nounfoh) February 10, 2022

Amin'ity anio ity aho dia eto amin'ny lisea Bassar Ville, miresaka amin'ireo mpianatra momba ny literatiora tôgôley. Miaraka amin'ny trano mpanonta boky Awoudy, ity fihodinana ity dia natao mba hampahafantarana ireo Tôgôley mpanoratra amin'ireo mpianatra avy ao Lomé tao Dapaong #TT228 #TgTwittos pic.twitter.com/yLRbDZeKRO

— Marthe Fare (@Nounfoh) 10 Febroary 2022

Mba hahatakarana misimisy kokoa ny fivoarana sy ny fanekena nitarazoka an'io literatiora io, ny Global Voices dia nitafa tamin'i Mawusse Komlan Heka, mpanorina ny Editions Awoudy izay miorina ao Lomé.

Araka ny fanolorana ao amin'ny tranonkala, tamin'ny 2009 ny Editions Awoudy no nijoro, taorian'ny valo taona nanaovany fanontàna fotsiny ho an'ny tenan'ny mpanorina azy. Napetrak'ilay trano fanontàna ho tanjona ny hamàfa ireo anganongano momba ny fanontàna boky ao Tôgô sy ny hanome tombony ny fahaterahana sy fisandratan'ireo talenta vao.

Nasiam-panovàna ny endrika sy ny halavan'ilay tafa.

Jean Sovon(JS): Aiza ho aiza ny literatiora tôgôley amin'izao fotoana izao? 

Mawusse Komlan Heka (MKH): Salama tsara ny literatiora tôgôley satria marobe ireo mpanoratra izay manoratra, ny mpanonta boky manonta, ireo hetsika ho an'ny literatiora atao etsy esy eroa, misy fandaharana vitsivitsy miresaka literatiora mandeha amin'ny onjampeo. Misy hatrany ireo mpamaky na dia tsy betsaka toy ny tany aloha intsony aza. Azo atao araka izany ny miteny hoe miaina sy mivelatra ny literatiora tôgôley. Raha resaka votoaty, mifangaroharo ary hita daholo ny karazany rehetra: fitantaràna, tantara an-tsehatra, pôezia, andrana lahatsoratra miresaka lohahevitra isankarazany. Raha resaka kalitao, toy ny any rehetra any, misy ny tena tsara be, ny eo ho eo ihany, ary ny tsy dia tsara loatra, araka ny itiavan'ny mpamaky azy.

JS: Amin'izao fotoana izao, mihoatra ny an-jatony ireo mpanoratra mampirehareha ny literatiora tôgôley. Inona no manazava io revôlisiôna io?

MKH: Mino aho fa ny anton'izany dia noho ireo trano vaovao fanontàna boky, manomboka amin'ny Awoudy sy ireo hetsika fampiroboroboana natomboka mba hitiliana ireo talenta vao ary handrisihana ny hafa mba hiseho masoandro. Marobe ireo mpanoratra no nisitrika fotoana ela tany ambany aloka tany satria niandry tosika iray ho fanombohana. Ny fivoarana teknôlôjika, ny solosaina, ny aterineto dia nitàna anjara toerana goavana tao anatin'io revôlisiôna io, ary dia mora kokoa ankehitriny ny manao boky noho ny tany amin'ny taona vitsivitsy lasa.

Ankoatra izay, toa nitombo be tato anatin'ny taona vitsivitsy ireo loka natao ho an'ny literatiora : ny Loka AGAU ho an'ny literatiora izay efa amin'ny andiany faharoa izao; ny Loka ho an'ireo taninketsan'ny literatiora izay nahazoan'i Isaac Kokou Fambi loka tamin'ny 2020 nandritra ny andiany voalohany, tamin'ilay sanganasany hoe « Un funeste destin » ; ny Loka Literatiora Frantsa-Tôgô izay nahazoan'i Yvette Koulitime Gnossa loka tamin'ny 2022 tamin'ilay tantara noforoniny hoe “Faces Cachées” nandritra ny andiany faha-16 ; ny Loka Literatiora Komlan Menssan Nubukpo izay nandreseny sy nahazoan'i Guillaume Djondo loka tamin'ny 2022 tamin'ilay fehezan-tononkalony “Senteurs des fleurs fanées” .

JS : Ny taona 1990 hatramin'ny fiandohan'ny taona 2010, ireo mpanoratra mizaka zom-pirenena hafa no narantirantin'ny rafi-panabeazana tôgôley. Ahoana ny fandehan-draharaha amin'izao fotoana izao?

MKH: Tato anatin'ny dimy taona, voamarika ny fisian'ny fiovàna efa nandrasana fatratra hatry ny ela. Ezahan'ny fanjakana ny hametraka amin'ny dingana rehetra, farafaharatsiny sanganasa iray avy amin'ny literatiora tôgôley ho ao anatin'ny fandaharam-pampianarana. Ohatra, ankehitriny, ny “Des Larmes au crépuscule” an'i Steve Bodjona, natontan'ny Editions Awoudy, dia ao anatin'ny fandaharam-pampianarana ho an'ny kilasy taona faha-8 (4^eme) eto Tôgô. Aoka hifaliantsika sahady izay efa natomboka, saingy mbola manantena ny tsaratsara kokoa. Ohatra, voasoratra ho ao anaty fandaharam-pampianarana ny sanganasa tôgôley sasantsasany, saingy tsy misy azy intsony anefa eny an-tsenan'ny boky, tsy maintsy tsaboina ny momba izany. Tokony hanondrana ny bokinay ihany koa izahay mba hovakiana sy hianarana any amin'ireo firenena mpiray vodirindrina izy ireny.  Fotoana izao mba hanondrananay ny literatioranay, tahaka ny nanafaranay ny an'ny hafa nandritra ny fotoana elabe.

JS: Fijery toy ny ahoana no anananao momba ireo andian-taranaka mpanoratra voalohany tany amin'ny taona 30 hatramin'ny 60 ?

MKH: Tena tsara ny ankamaroan'ireo tranainy. Taloha, ambony ny lentan'ny teny ary marobe tamin'ireo nanoratra no olona nahita fianarana satria mpampianatra ry zareo, na nandalo oniversite. Ny tontolo nisy an-dry zareo no aingam-panahy nanosika ny asa sorany. Mendrika dera sy haja ireo zokintsika.

JS: Inona avy no tena lohahevitra trandrahan'ny andian-taranaka vaovao ?

MKH: Misy fiantraikany amin'ny asa famoronan'ireo mpanoratra ny tontolo misy azy. Mazava loatra, tsy idirana amin'izao fotoana izao ny lohahevitra momba ny volonkoditra mainty na ny fanjanahantany, tahaka izay natao tany amin'ny ampolotaona vitsy taloha tany. Fa misy ireo lohahevitra iraisana ary mamakivaky ny fotoana, toy ny fitiavana, ny fepetra iainan'ny olombelona, ny tsy fitoviana ara-tsôsialy. Amin'izao androntsika izao, ny andian-taranaka vaovao dia manoratra momba ny fifindramonina, ny toedraharaha pôlitikan'ny firenenay, ny fiainam-pianakaviana sy ireo tsiambaratelony ary ny fikororosony (fanolànana, ny firaisan'ny mpianaka), ny vaninandro maoderina sy ireo endriny (ny fahapelahana, ireo olona manova fananahana), ary momba ireo lohahevitra klasika hatrany (ny fakàna vady maro, ny fanambadiana an-tery, ny fivadihana, ny fitondra ratsy atao amin'ny ankizy, ny fifandirana). Hita indraindray koa ny resaka herin'ny maizina sy ny fahatsaràna any anatin'ireo lahatsoratra sasantsasany.

JS: Ny teninao farany?

MKH: Ireo mpisehatra ao anatin'ny kolontsaina tôgôley, indrindra fa ireo amin'ny literatiora dia mizara ny zavamahaliana azy, ny talentany ary izay ananany mba hampiaina an'i Tôgô amin'ny lafiny zavakanto. Manao ezaka ihany koa ny fanjakana, saingy indraindray na dia ny tolodalàna tsotra indrindra momba ny zon'ny mpamorona aza dia andaniana 15 taona vao ankatoavina sy laniana, izany dia mampiseho hoe hatraiza ny fahasarotan'ny atao hoe mpisehatra amin'ny literatiora. Mila fampahafantarana bebe kokoa ihany koa ny literatiora tôgôley, na eo amin'ny sehatra nasiônaly, na iraisampirenena. Ilainay ny fahitàna anay any amin'ireo foara isankarazany sy fampirantiana manerana ny tany. Momba izay indrindra, ny  Ministeran'ny kolontsaina sy ny fizahantany dia tokony ho afaka manampy anay handray anjara amin'izany, na ohatra aza tsy nahazo fanasàna ofisialy izahay.

Ny hany sisa atao izany dia ny mampahafantatra amin'ny olona maro fa tena maika ary tena fototra ny kolontsaina, mihoatra noho ireo sehatra hafa lazaina fa laharam-pahamehana. Miankina amin'ny boky sy ny kolontsaina ny fanabeazana. Na ny marary saina na ny marary vatana dia maro no mila fikarakaràna ara-kolontsaina mba ho sitrana.