Nodimandry i Moris Albahari, iray amin'ireo sisa mpiteny ny fiteny Ladino ao Bosnia,

Moris Albahari tamin'ny 2012. Pikantsary avy amin'ny lahatsary fanadihadiana  “Avotry ny Fiteny”, an'i Susanna Zaraysky sy Bryan Kirschen, fampiasàna nahazoana alàlana.

Nodimandry tao Sarajevo teo amin'ny faha-93 taonany i Moris Albahari, iray amin'ireo sisa tavela mampiasa ny fiteny Ladino ao Bosnia no sady mpitahiry ny fombandrazana Jiosy, , hoy ny tatiry ny N1 TV.

Ny Ladino na Jiosy-Espaniôla dia fiteny Rômàna nipoitra avy amin'ny Espaniôla fahagola, izay niparitaka nanerana ny Ampira Ôtômana, Afrika Avaratra ary ireo firenena hafa Eorôpeàna taorian'ny nandroahana ireo Jiosy Sefarady avy ao Espaina tamin'ny 1492. Sokajiana ho tandindonim-panjavonana ilay fiteny.

Araka ny fanadihadian'ny BBC “Ireo Bôsniaka mampiasa ny fiteny espaniôla fahagola,” dia efatra monja sisa, tamin'ny 2018, ireo olona mbola velona nanohy nampiasa ny fiteny Ladino na (araka ny iantsoan-dry zareo azy) Jidyo ao Bôsnia , ary iray tamin'izy ireny i Moris Albahari.

Teraka tamin'ny 1930 i Albahari, ary fony teo amin'ny faha-11 taonany, dia nandositra ny fitaterana ho any amin'ireo toby famonoana faobe najoron'ny Nazi nandritra ny Holocaust, ary nanatevin-daharana ireo Yugoslav Partisans (Yôgôslavy mpiaradia). Miaraka amin'ny asany naharitra ela teo amin'ny sehatry ny fitaterana an'habakabaka, isan'izany ny nitantanany ny Seranam-piaramanidina tao Sarajevo, dia nalaza tamin'ny fizaràna ny fahalalàna nidadasika nananany momba ny kolontsaina sy ny tantaran'ireo Jiosy Sefarady tao Balkàna ihany koa izy.

Ireo media bôsnika dia namaritra azy ihany koa ho toy ny  “mpiambina ny Haggidah,” fehezana fepetra sy fombandrazana malazan'ireo Jiosy fahagola.

Ny vondrom-piarahamonin'ireo Jiosy ao Sarajevo dia namoaka lahatsoratra Facebook iray nanambaràna fa nodimandry tamin'ny Sabotsy 22 Oktôbra i  Albahari, nantsoina tam-pitiavana hoe “čika Moco” (Dadatoa Moco). Nasongadin'ny filazana manjo avy amin-dry zareo ny tsongan-teny iray avy aminy izay tsapan-dry zareo fa maneho ny fifandraisany tamin'ireo olombelona hafa:

Posebno želim da vrata naše zajednice budu otvorena za sve dobronamjerne sugrađane, bez obzira koje su vjere ili nacije. Uvijek ih dočekujem raširenih ruku u želji da se besmislena mržnja pretvori u ljubav među ljudima. Moj kredo najbolje izražava jedna od divnih izreka iz Pirke avot (izreke otaca) a to je traktat iz Mišne: BUDI POPUT ARONOVlH UČENIKA. LJUBI MIR I STREMI KA MIRU, VOLI LJUDE I PRIBLIŽI IH TORI.

Iriako manokana ny mba hitohizan'ny fisokafan'ny varavaran'ny vondrom-piarahamonintsika amin'ireo olom-pirenena rehetra tsara sitrapo, na inona na inona finoany sy zom-pirenena ananany. An-tànan-droa hatrany no andraisako azy ireny, miaraka amin'ny firariantsoa hoe mba hivadika ho fitiavana eo amin'ny samy olona ny fankahalàna tsy misy dikany. Ny zavatra itokiako dia voalaza tsara amin'ny alàlan'ilay oha-pitenenana avy amin'i  Pirkei Avot (Tokon'ireo Ray), lahatsoratra iray avy amin'ny Mishna: ‘ Meteza ho mpanaradia an'i Aaron, tiavo ny fandriampahalemana ary katsaho mandrakariva ny fihavanana, tiavo ny olombelona toa anao ary ento hanakaiky ny Torah izy ireny.’

Tamin'ny 2015, nisy ampahany tamin'ny tantaram-piainan'i Albahari notaterin'ny horonantsary fanadihadiana “Avotry ny Fiteny,” izay teo ambany fitantanana sy novokarin'i Susanna Zaraysky sy Bryan Kirschen.

Ilay sarimihetsika dia voafaritra ho toy ny tantaran'ny fomba “nampiasàn'i Moris ny fiteny Ladino nifandraisana tamina kôlônely Italiàna iray izay nanampy azy handositra ho any amin'ny toeram-pialofana “Partisan” iray taorian'ny nandosirany avy amin'ilay fiarandalamby nitondra ireo Jiosy yôgôslavy ho any amin'ireo toby famonoan'ny Nazi. Tamin'ny 1944, rehefa niteny Ladino izy tamina Amerikàna iray mpanamory fiaramanidina, mahay miteny espaniôla, dia tafavoaka velona ary nitari-dàlana ilay mpanamory sy ireo Amerikàna ary Britanika namany, hamonjy seranam-piaramanidina iray ‘Partisan” azo antoka.”

Malahelo aho mizara aminareo ny vaovao momba ny fodiamandrin'i Moris Albahari, iray amin'ireo hany sisa velona amin'ny mpiteny ny #Ladino ao #Bosnia, tamin'ity faran'ny herinandro ity. En ganeden ke este, Moris. Misaotra anao namela ahy sy Susanna Zaraysky hiditra tao anatin'ny fiainanao ary nizara tamin'izao tontolo izao ny tantara nivoahanao velona. https://t.co/jPtRXxNdey pic.twitter.com/eGj73LmOgQ

“Avotry ny Fiteny” koa dia manasongadina hira marobe amin'ny fiteny Ladino, ary azo raisina maimaimpoana ao amin'ny YouTube.

Ireo efatra sisa mpiteny ny fiteny Jiosy-Espaniôla/Ladino “Jidyo” ao Sarajevo (avy any ankavia): David Kamhi, Ern Debevec, Jakob Finci, Moris Albahari. Sary avy ao amin'ny  “Avotry ny Fiteny” notontosaina tamin'ny 2012. Fampiasàna nahazoana alàlana tamin'i Bryan Kirschen.

Talohan'ny 1941, nanodidina ny 14.000 ireo Jiosy nonina tao Bôsnia sy Herzegôvina, ary 12.000 no maty novonoina tany amin'ny Holocaust. Araka ny Angondrakitry ny Departemanta Amerikàna, 2.000 ireo Jiosy Bôsniaka nifindra nankany Israely na tany amin'ireo firenena Tandrefana nandritra ilay Ady Yôgôslavy tamin'ny taona 1990s.  Ny angondrakitry ny fanisàna farany dia milaza fa, amin'ireo Jiosy manodidina 1.000 monina ao amin'ny firenena, 600 hatramin'ny 700 no mipetraka ao Sarajevo.

Tamin'ny 1946, ilay Amerikàna mpanao gazety sady mpanoratra, Robert St. John (19022003), dia nitsidika ny tao Yôgôslavia ary namoaka ilay boky fitantarana ny diany “Miteny ireo Vahoaka Mangina” tamin'ny 1948. Ny iray amin'ireo toko ao dia miresaka momba ny zava-nahatsiravina niainan'ireo “Jiosy roa arivo sy iray alina izay niantso an'i Sarajevo ho tanindrazany talohan'ny nahatongavan'ireo Nazis. Ireo roa arivo sy iray alina ireo dia mpivarotra, tompona orinasa, manampahaizana sy mpiasa madinika. Ry zareo ireny no karazana Jiosy fahitanao manerana ny ankamaroan'ireo tanandehibe tao Eorôpa talohan'ny ady… 500 sisa tavela amin-dry zareo.”

Nandritra ny diany tamin'ny 1946, niresaka tamin'ireo sisampaty avy amin'ny fianakaviana Abenaum i St. John, nanamarika fa tamin'izany fotoana izany, ry zareo sy ireo hafa Jiosy Sefarady dia nonina tao Sarajevo efa nandritra ny 450 taona.

Iray tamin'ireo sisampaty avy any amin'ny Holocaust, ramatoa tanora iray tsy nitonona anarana, nipetraka teo an-joron-trano somary maizimaizina nandritra ilay antsafa, no nilaza fa mbola vao 17 taona izy fony nosamborin'ireo Nazis sy ireo Ustaše mpiaramiasa tamin-dry zareo tao an-toerana. Nandositra ny toby fampivondronana izy, nanatevina laharana ny mpanohitra ny fasista, ary taorian'ny ady dia nahazo asa ho mpikirakira ny fandraisana antso an-telefaona. Nasongadiny ny anjara toeran'ny lova Ladino tamin'izay nanjo azy.

Afaka miteny aminareo ny momba ireny toby Nazis ireny aho. Tany aho. Novonoin-dry zareo ny raiko, ny reniko, ny renibeko. Taona roa aho no tany amin'ny iray tamin'ireny toerana ireny. Nony farany, rehefa nanomboka ny famonoana faobe, very ny fanahiko. Nandritra ny volana maro, tsy nahatsiaro na inona na inona aho. Taty aoriana, nilaza ry zareo, fa olona tsy salama saina tanteraka aho. Saingy avy eo, niverina ny saiko ary dia nandositra aho. Nahatsikaritra andiana “Partisans” iray aho teny an-tampon-kavoana teny ary dia niditra tao. Niaraka niasa tamin'ireo “Partisans” aho mandra-pitsahatry ny ady.

[…]

Misy hira tranainy izay, amin'ny fiteny espaniôla, manao hoe, ‘Te-hanoratra ireo fahatsiarovako aho, saingy mila ranomasina aho hataoko ranomainty, ary ny lanitra ho taratasy,’ Fony tany an-tsesitany dia nohirainay izany hira izany. Nandritra ny naha-tao amin'ireny toby ireny anay. Afaka manoratra boky lavabe ny tsirairay taminay, nefa ranomainty toy ny ranomasina sy taratasy toy ny lanitra no nilainay.

“Secretos” ilay hiran'ny vahoaka nalaza resahana ato. Tamin'ny 1997, nisy dika iray natsofoka ho ao anatin'ilay rakikira misy ireo hira Sefarady navoakan'ilay Israeliàna mpitendry mozika no sady mpanabe, Claudia Nurit Henig, azo sintonina ao amin'ny YouTube:

Atombohy ny resaka

Mpanoratra, azafady Hiditra »

Torolalana

  • Miandry fanekena ny hevitra rehetra. Aza alefa in-droa ny hevitra.
  • iangaviana ianao haneho fifanajàna amin'ny hevitra rehetra. Tsy ekena ny hevitra feno fankahalàna, vetaveta, mamely olona manokana.