
Eranti Dolbera dia mpitondratenim-poko iray ahiana ho lany tamingana fantatra amin'ny hoe Lanjia Sora, itenenana ao Rapjingtal, India. Saripika avy amin'i Opino Gomango ho an'ny Living Tongues Institute for Endangered Languages ary ao anatin'ny tetikasam-pandraketana Sora. Nahazoana alalana.
Ho fiaraha-mahatsiaro ny taona iraisampirenena napetraky ny Firenena Mikambana ho an'ny fiteny Indizeny (IYIL 2019)
Lasa tsy himpody intsony tamin'ny 4 janoary 2019, teo amin'ny faha-86 taonany Rtoa Dora Manchado, farany amin'ny mpiteny Tehuelche. Fanta-daza teo amin'ny vondrom-piarahamonina niaviany tao Patagonia izy, ary notiavin'ny maro. Niara-niasa tamin-dRtoa Manchado nandritra ireo andro farany niainany teto an-tany i Javier Domingo, antrôpolôgy sady mpahay fiteny, nandrakitra ny kabariny ary lasa namany akaiky. Tamin'ny fahalasanany, nanamarika izy “Nohajaina ho ‘mpiteny farany’ ny Tehuelche sy fanahin'ny famantarana sy fifohazana Tehuelche i Dora Manchado. Fantany tsara fa tsy momba ny fifandraisana ihany izany fiteny izany fa misy koa fitokisana, fiaraha-manakona […] ary fizaràna amin'ny hafa. Noho ny fandraketana nataony, efa manana fahafahana ankehitriny ny mpikambana ao amin'ny vondrom-piarahamonina, raha tiany, ny hijoro amin'ny lasany sy handrafitra indray ny mari-panondroany.”
Fantatra ao an-toerana hoe aonekko ‘a’ien, eo ampelatanan'ny mpikatroka ao amin'ny vondrom-piarahamonina ampolony maro tao Pantagonia, izay mitady ny hamelomana ny fiteny amin'ny alalan'ny fihaonana, fiarahan'ny vondrona mianatra ary ny asam-pirobohana amin'ny kolontsaina ankehitriny ny hoavin'ny Tehuelche. Saingy mbola manjavozavo ny hoavin'ny Tehuelche rehefa tsy misy miangana intsony ny mpiteny haingana aminy.
Nahoana no zava-dehibe ny fiteny?
Ny fiteny no fanehoana velon'ny tantaran'ny zanakolombelona eto amin'ity planeta ity. Miampita vanim-potoana tahaka ny karipetra mikopakopaka miaraka ireo taranaka, ny fiteny no mamindra ireo fahendrena nangonina mifandraika amin'ny fakana volontany sy fianganànan'ny olombelona. Entin'izy ireny ny torohay miankina aman'aina amin'ny fitantanana ny tany, tondrozotra kely indrindra ivelomana, fihavanana (tetiharana) ary ny fifandraisana ara-piarahamonina, fombafomba ao an-toerana, fianarana izao hita maso rehetra izao ary izay tsy voatanisa. Samy manana ny fomba fijeriny tsy manampaharoa amin'ny fandikana na fitondrana ny zavaniainan'olombelona ao anaty tokotany ara-kolontsaina sy tontolo iainana manokana ny fiteny tsirairay. Mivoatra hatrany ny fiteny—ireny no mozean-tsaina naely. Tsy hoe tsy miova izy ireny; mandray sy miova hatrany izy ireny, miankina amin'ny filam-pitenenan'ny mpiteny sy ny tokotanim-tsosialy.
Samy manana ny fitsipika ny fitenin'olombelona tsirairay, manana ny feony sy ny fomba fandrafetana torohay hanamoràna ny fifandraisana sy ny fahatakarana. Tsy hoe lopy iray ijeren'ny olona iray izao tontolo izao ihany ny fiteny, fa fiara iray ampiasaina hatrany handehanana ao aminy. Varavarambe miditra mankany amin'ny fandraisan'ny olombelona sary an-tsaina ny fiteny. Fomba fitenenana, poezia, tononkalo – azo atao daholo izany rehetra izany noho ny hery fanehoan'ny fiteny. Ohabolana, fiteny ary vazivazy no mampiseho ny fifangaroana ao amin'ny kolontsaina iray amin'ny alalan'ny gadona, rima ary fiatoana. Mihoatra ny androm-piainan'olona iray ny fahafaha-mamorona ao amin'ny fiteny. Ny feon'ny fanahy iraisana no miaina sy maty ao amin'ny mpiteny tsirairay. Raha tafita any amin'ny taranaka maromaro amin'ny mpiteny azy ny fiteny dia mbola velona ny fanahiny. Rehefa tsy itenenana sy ampitaina intsony ny fiteny iray dia manjavona ihany koa ny mahaizy azy. Raha vao tsy misy ny fandraketana azy hatrany dia ho kely ny porofo tavela fa nisy ilay fiteny.
Fiteny maro dia maro, fotoana kely loatra
Mihoatra ny 3000 ny fiteny ahiana eto amin'izao tontolo izao, maro amin'izy ireny no mety hanjavona amin'ny taona 2100, na alohan'izany. Raha voajanahary amin'ny fiteny ny ho tonga sy ny ho lasa, dia miaina ao anatin'ny fotoana mampihena ny fimaroam-piteny isika amin'izao fotoana izao. Fanadihadiana natao vao haingana no manondro fa misy fiteny iray lany tamingana isaky ny telo volana sy tapany, izay midika fa imbetsaka ao anatin'ny taona iray no misy mpiteny farany ilay fiteny no maty, ary tsy misy ny mpiteny vaovao mandray ny toerany. Rehefa lasa ny fiteny iray, dia sarotra ny mamerina azy, fa tsy hoe tsy azo tanterahana. Azo tanterahana amin'ny alalan'ny fitaovana natao vakoka sy noraketina ny fandrafetana indray sy ny famohazana ny fiteny.
Nahoana no maty ny fiteny? Misy fizotra mifaningotsingotra araka ny tantara, ny jeografia ary ny sosialy sy toekarenan'ny toerana iray ny fiovam-piteny sy fahafatesam-piteny. Ho an'ny fiteny tsirairay sy ny tenim-paritra ao aminy, samy hafa ny tantarany, fa mitovitovy ny singa mandrava azy.
Mifandraika amin'ny fahaverezana mari-panondroan-drazana, vokatry ny fanjanahantany maharitra dia maharitra, ny famoretana tsy mety mitsahatra ary ny fitelemana ny kolontsain'ny vondrona mahery ny maha-amin'ny toerana mampididoza ilay fiteny. Ny fianganànan'ny fiteny koa avy amin'izany dia fiangànan'ny kolontsaina sy fampitana avy amin'ny taranaka iray mankany amin'ny manaraka. Saingy ho sarotra ny handresy ny havesatry ny fanaziogàna avy amin'ny tafiky ny mpanjanatany, ny fanesorana amin'ny tena ny tany navelan'ny razana ho an'ny tena sy ny singa hafa toy ny areti-mifindra sy ny sandan'ny ady. Mandray anjara amin'ny fahasimban'ny fiteny ihany koa mandritra ny fotoana lava ny fiantraika ratsin'ny politikam-panavakavahana volonkoditra sy fanilikilihana izay te-hampikatso ny fimaroana ara-kolontsaina sy fitenenana ho fanomezam-bahana mari-panondroam-pireena iray tafaray eo ambanin'ny fitteny iray na vitsy.
Ny fiteny eo imason'ny vahoaka
Miaina ao anatin'ny fotoana saropady isika ho fikajiana ny fiteny. Raha misy ny ezaka mateza an-kianja, fanohanam-bahoaka (sa fanjakana?) ary ny famatsiam-bola ho fanazarana hiteny sy ireo programa hilomana aminy, ny fahitana [azy] ao amin'ny fampitam-baovao, ary ny satam-pankatoavana avy amin'ny governemanta federaly sy ao an-toerana (fiadidiana), mety hanam-bintana ihany ny fiteny amin'ny famadihana ny fitsontsorika (fitotongana] ho amin'ny fahamarinan-toerana. Ny fampatezàna fiteny tandindonin-doza dia mampiditra ny fanovana ny fomba ijerena ireo mpiteny ireo fiteny ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy, ny fomba hanomezana endrika ny fiteny ao amin'ny fampitam-baovao ao an-toerana sy mahasahana ny firenena, ary ny fomba hanomezan'ny governemanta lanja azy.
Zo fototra ny fiteny ary vato fanorenan'ny fahamaroan'ny mari-panondroana ara-kolontsaina eo amin'ny zanak'olombelona. Raha miteny amin'ny fiteny iray manjaka tsy midika hoe mitsahatra amin'ny zony hitazona sy hampiroborobo ny fitenin-drazany ny vondrom-piarahamonina. Saingy ho an'ireo fiteny sasany izay efa lasa daholo ny mahay miteny haingana ilay fiteny, ny fananana fandraketana mifandraika amin'izany no lakilen'ny famelomana azy indray.
Eo amin'ny fiteny Tehuelche izao, ny fandraketana nataon-dRtoa Manchado no manome varavarankely mankany amin'ny lasa, sy mametraka lasitr'asa ho amin'ny famohazana indray ny fiteny Tehuelche eo amin'ny vahoakany. Tamin'ny iray amin'ireo alina faramparany niasany niaraka tamin'ilay anthropology Javier Domingo, nilaza Rtoa Manchado, “Aio t nash ‘a’ieshm ten kot ‘awkko” – angamba hisy olona hiteny Tehuelche rahampitso.
Sokajy

Tantaran'ny Ny Tetezana - The Bridge farany
-
4 herinandro izayAngletera
Noely COVID : Tena tsy nisy toa azy tokoa va re?
Atombohy ny resaka


Sokajy
Tantara Malaza Indrindra Manerantany
Mpiserasera Facebook?
Araho Twitter
Hevitra farany
Taorian'ny Nilazan'Ilay Ministra Indiana Hoe 'Indraindray Tsara Ny Fanolanana', Mijoro...
LALANA IZANY
Hong Kong: 'Raha Afaka Mampirafy Ny Lehilahy? Nahoana Kosa Ny...
ny fampirafesana dia fomba mamohehatra hitovizan'ny olona sy ny biby ary ny lehilahy no mpanao...
Tahiry isambolana
- Janoary 2021 41 Lahatsoratra
- Desambra 2020 45 Lahatsoratra
- Novambra 2020 35 Lahatsoratra
- Oktobra 2020 42 Lahatsoratra
- Septambra 2020 46 Lahatsoratra
- Aogositra 2020 49 Lahatsoratra
- Jolay 2020 51 Lahatsoratra
- Jona 2020 59 Lahatsoratra
- Mey 2020 41 Lahatsoratra
- Avrily 2020 61 Lahatsoratra
- Marsa 2020 40 Lahatsoratra
- Febroary 2020 50 Lahatsoratra
- Janoary 2020 53 Lahatsoratra
- Desambra 2019 109 Lahatsoratra
- Novambra 2019 91 Lahatsoratra
- Oktobra 2019 103 Lahatsoratra
- Septambra 2019 94 Lahatsoratra
- Aogositra 2019 89 Lahatsoratra
- Jolay 2019 166 Lahatsoratra
- Jona 2019 234 Lahatsoratra
- Mey 2019 190 Lahatsoratra
- Avrily 2019 202 Lahatsoratra
- Marsa 2019 159 Lahatsoratra
- Febroary 2019 174 Lahatsoratra
- Janoary 2019 291 Lahatsoratra
- Desambra 2018 204 Lahatsoratra
- Novambra 2018 316 Lahatsoratra
- Oktobra 2018 307 Lahatsoratra
- Septambra 2018 172 Lahatsoratra
- Aogositra 2018 200 Lahatsoratra
- Jolay 2018 248 Lahatsoratra
- Jona 2018 216 Lahatsoratra
- Mey 2018 207 Lahatsoratra
- Avrily 2018 230 Lahatsoratra
- Marsa 2018 165 Lahatsoratra
- Febroary 2018 143 Lahatsoratra
- Janoary 2018 186 Lahatsoratra
- Desambra 2017 177 Lahatsoratra
- Novambra 2017 148 Lahatsoratra
- Oktobra 2017 224 Lahatsoratra
- Septambra 2017 165 Lahatsoratra
- Aogositra 2017 228 Lahatsoratra
- Jolay 2017 180 Lahatsoratra
- Jona 2017 227 Lahatsoratra
- Mey 2017 227 Lahatsoratra
- Avrily 2017 152 Lahatsoratra
- Marsa 2017 134 Lahatsoratra
- Febroary 2017 129 Lahatsoratra
- Janoary 2017 112 Lahatsoratra
- Desambra 2016 103 Lahatsoratra
- Novambra 2016 136 Lahatsoratra
- Oktobra 2016 158 Lahatsoratra
- Septambra 2016 142 Lahatsoratra
- Aogositra 2016 142 Lahatsoratra
- Jolay 2016 129 Lahatsoratra
- Jona 2016 132 Lahatsoratra
- Mey 2016 152 Lahatsoratra
- Avrily 2016 126 Lahatsoratra
- Marsa 2016 115 Lahatsoratra
- Febroary 2016 114 Lahatsoratra
- Janoary 2016 125 Lahatsoratra
- Desambra 2015 86 Lahatsoratra
- Novambra 2015 128 Lahatsoratra
- Oktobra 2015 131 Lahatsoratra
- Septambra 2015 129 Lahatsoratra
- Aogositra 2015 142 Lahatsoratra
- Jolay 2015 109 Lahatsoratra
- Jona 2015 108 Lahatsoratra
- Mey 2015 107 Lahatsoratra
- Avrily 2015 115 Lahatsoratra
- Marsa 2015 110 Lahatsoratra
- Febroary 2015 106 Lahatsoratra
- Janoary 2015 47 Lahatsoratra
- Desambra 2014 99 Lahatsoratra
- Novambra 2014 81 Lahatsoratra
- Oktobra 2014 100 Lahatsoratra
- Septambra 2014 102 Lahatsoratra
- Aogositra 2014 95 Lahatsoratra
- Jolay 2014 146 Lahatsoratra
- Jona 2014 99 Lahatsoratra
- Mey 2014 94 Lahatsoratra
- Avrily 2014 94 Lahatsoratra
- Marsa 2014 71 Lahatsoratra
- Febroary 2014 127 Lahatsoratra
- Janoary 2014 125 Lahatsoratra
- Desambra 2013 137 Lahatsoratra
- Novambra 2013 137 Lahatsoratra
- Oktobra 2013 133 Lahatsoratra
- Septambra 2013 106 Lahatsoratra
- Aogositra 2013 47 Lahatsoratra
- Jolay 2013 114 Lahatsoratra
- Jona 2013 103 Lahatsoratra
- Mey 2013 76 Lahatsoratra
- Avrily 2013 116 Lahatsoratra
- Marsa 2013 118 Lahatsoratra
- Febroary 2013 95 Lahatsoratra
- Janoary 2013 126 Lahatsoratra
- Desambra 2012 158 Lahatsoratra
- Novambra 2012 210 Lahatsoratra
- Oktobra 2012 124 Lahatsoratra
- Septambra 2012 75 Lahatsoratra
- Aogositra 2012 135 Lahatsoratra
- Jolay 2012 147 Lahatsoratra
- Jona 2012 80 Lahatsoratra
- Mey 2012 97 Lahatsoratra
- Avrily 2012 118 Lahatsoratra
- Marsa 2012 170 Lahatsoratra
- Febroary 2012 106 Lahatsoratra
- Janoary 2012 101 Lahatsoratra
- Desambra 2011 80 Lahatsoratra
- Novambra 2011 91 Lahatsoratra
- Oktobra 2011 142 Lahatsoratra
- Septambra 2011 99 Lahatsoratra
- Aogositra 2011 110 Lahatsoratra
- Jolay 2011 93 Lahatsoratra
- Jona 2011 94 Lahatsoratra
- Mey 2011 87 Lahatsoratra
- Avrily 2011 108 Lahatsoratra
- Marsa 2011 160 Lahatsoratra
- Febroary 2011 130 Lahatsoratra
- Janoary 2011 98 Lahatsoratra
- Desambra 2010 57 Lahatsoratra
- Novambra 2010 59 Lahatsoratra
- Oktobra 2010 82 Lahatsoratra
- Septambra 2010 89 Lahatsoratra
- Aogositra 2010 96 Lahatsoratra
- Jolay 2010 101 Lahatsoratra
- Jona 2010 38 Lahatsoratra
- Mey 2010 44 Lahatsoratra
- Avrily 2010 43 Lahatsoratra
- Marsa 2010 52 Lahatsoratra
- Febroary 2010 47 Lahatsoratra
- Janoary 2010 31 Lahatsoratra
- Desambra 2009 32 Lahatsoratra
- Novambra 2009 28 Lahatsoratra
- Oktobra 2009 36 Lahatsoratra
- Septambra 2009 49 Lahatsoratra
- Aogositra 2009 58 Lahatsoratra
- Jolay 2009 30 Lahatsoratra
- Jona 2009 26 Lahatsoratra
- Mey 2009 68 Lahatsoratra
- Avrily 2009 12 Lahatsoratra
- Marsa 2009 36 Lahatsoratra
- Febroary 2009 70 Lahatsoratra
- Janoary 2009 62 Lahatsoratra
- Desambra 2008 89 Lahatsoratra
- Novambra 2008 14 Lahatsoratra
- Oktobra 2008 51 Lahatsoratra
- Septambra 2008 51 Lahatsoratra
- Aogositra 2008 70 Lahatsoratra
- Jolay 2008 106 Lahatsoratra
- Jona 2008 65 Lahatsoratra
- Mey 2008 95 Lahatsoratra
- Avrily 2008 160 Lahatsoratra
- Marsa 2008 94 Lahatsoratra
- Febroary 2008 20 Lahatsoratra
- Janoary 2008 231 Lahatsoratra
- Desambra 2007 87 Lahatsoratra
- Novambra 2007 104 Lahatsoratra
- Oktobra 2007 111 Lahatsoratra
- Septambra 2007 33 Lahatsoratra
Faly be aho fa misy olona tia ny teny Malagasy toa ahy. Mirehareha aho amin'ny...
Raha ny fahalalako azy, toa fanerena avy amin'ny Banky Foiben'ny Madagasikara io sora-bola tsy maintsy...
Miarahaba an'i Naritsimba, ary izaho koa rehefa mieritreritra hoe banky dia ireo bankin'ny vazaha foana...