Mahafinaritra ny maheno minisitra frantsay amin'ny alalan'i Rtoa Ericka Bareigts naneho ny fialan-tsininy tamin'ny mponin'i Guyane. Mendrika ny hotolorana fialan-tsiny avy amin'i Frantsa tahaka izany ihany koa noho ny zavatra henjana kokoa ny vahoaka hafa.
Nandritra ny ady lehibe faharoa, nandray anjara mavitrika tao anatin'ireo andiana mpiady nanohitra ny nazisma sy ny fasisma ho fanafahana an'i Frantsa ny vahoaka avy amin'ny tany nozanahana. Raha ny amin'i Madagasikara, nampahatsiahy tahaka izao ny tranonkala Chemins de Mémoire an'ny minisiteran'ny fiarovana:
Entre les deux guerres, l'exploitation des ressources de Madagascar se poursuit, ainsi que la modernisation de l'île, mais les revendications malgaches, à l'instar de celles d'autres colonies, ne sont cependant pas satisfaites. Malgré tout, dès 1939, les Malgaches répondent à l'appel de la France et 10 500 d'entre eux participent à la campagne de France en 1940, dont le tiers tombe au combat. Les 3ème, 11ème régiments d'artillerie coloniaux et le 42ème bataillon de tirailleurs malgaches s'illustrent particulièrement, tandis que des tirailleurs combattent bravement dans le cadre d'unités africaines.
Tanelanelan'ny Ady lehibe roa, nitohy ny fitrandrahana ny loharanon-karenan'i Madagasikara, sy ny fanaovana ho maoderina ny nosy, saingy tsy nahazo valiny kosa ny fitakian'ny malagasy, tahaka ny an'ireo zanatany hafa rahateo. Na izany aza, tamin'ny taona 1939, namaly ny antson'i Frantsa ny Malagasy ary 10 500 tamin'izy ireo no nandray anjara tamin'ny fanavotana an'i Frantsa tamin'ny taona 1940, ary maty an'ady ny ampahatelon'izany. Niavaka tamin'izany ny rezimanta fahatelo sy ny rezimanta faha-11 avy amin'ny mpitondra fitaovam-piadiana mavesatra avy amin'ny zanatany sy ny mpiady faha-42 avy amin'ny malagasy mpitondra basy, ary nisy ihany koa ireo mpitondra basy niady tamin-kerimpo tany amin'ireo rezimanta afrikana hafa.
Nanamafy ny hetahetam-pahafahana tao amin'izy ireo ny fandraisana anjaran'ireo miaramila malagasy sy ny fahamatoran-tsaina ara-politikan'ny tanora manampahaizana vao misondrotra. Mazava loatra raha nitady fizakan-tena bebe kokoa tao anivon'ny Firaisambe Frantsay, tahaka ireo vahoaka avy amin'ny zanatany hafa, ihany koa ny Malagasy. Mitantara ny tranonkala:
En mars 1946, deux jeunes députés malgaches, membres du Mouvement démocratique de la rénovation malgache (MDRM), Joseph Raseta et Joseph Ravoahangy, déposent sur le bureau de l’Assemblée Nationale à Paris, un projet de loi demandant l’indépendance de l’île dans le cadre de l’Union française. Vincent Auriol, alors président de l’Assemblée, refuse de faire imprimer ce texte car « c’était un acte d’accusation contre la France et, en somme, un appel à la révolte ». Le projet de loi est repoussé.
Aux élections législatives suivantes de novembre 1946, les trois sièges du second collège (réservés aux « indigènes »), sont remportés par les dirigeants du MDRM, Joseph Ravoahangy, Joseph Raseta et Jacques Rabemananjara.
Tamin'ny marsa 1946, nametraka volavolan-dalàna teo anivon'ny Antenimieram-Pirenena tao Parisy, mangataka ny fahaleovantenan'ny nosy eo anivon'ny Firaisambe Frantsay i Joseph Raseta sy i Joseph Ravoahangy, depiote tanora malagasy, mpikambana ao amin'ny Mouvement démocratique de la rénovation malgache (MDRM). Tsy nanaiky ny hanonta printy ny lahatsoratra i Vincent Auriol, Filohan'ny Antenimiera tamin'izany fotoana izany, satria « Hetsika fanamelohana an'i Frantsa izany, ary antso fiokoana, raha aravona ». Notsipahina ny volavolan-dalàna.
Tamin'ny fifidianana mpanao lalàna manaraka tamin'ny novambra 1946, dia mbola lasan'ny mpitarika ny MDRM Joseph Ravoahangy, Joseph Raseta ary Jacques Rabemananjara, ny toerana telo ho an'ny fari-pifidianana faharoa (natokana ho an'ny « tompotany »).
Hany ka tamin'ny alin'ny 29 hifoha 30 marsa 1947 dia nanao herisetra tamin'ny faritra maro teto amin'ny nosy ny fikambanana miafina miisa roa. Saingy valy bontana no navalin'ny governemanta frantsay izany fa tsy fifampiraharahana. Mampahatsiahy ny tranonkala matierevolution.fr :
Le gouvernement envoie à Madagascar des renforts, essentiellement des troupes coloniales (tirailleurs sénégalais) : au total 18.000 hommes début 1948. La répression donne lieu à de nombreux débordements et crimes de guerre : tortures, exécutions sommaires, regroupements forcés, mises à feu de villages,…
Parmi les crimes les plus graves figure celui du 6 mai 1947, quand le commandant du camp de Moramanga, dans la crainte d’une attaque, fait mitrailler plus d’une centaine de militants du MDRM emprisonnés dans des wagons.
L’armée française expérimente aussi une nouvelle technique de guerre psychologique : des suspects sont jetés vivants d’un avion pour terroriser les villageois de leur région.
Nandefa miaramila fanampiny teto Madagasikara ny governemanta, avy amin'ny vondron-tafika zanatany (Senegaly mpitana basy) ny ankamaroan'izy ireo : Miisa 18.000 ny isan'ny vatan-dehilahy tamin'ny fanombohan'ny taona 1948. Maro ny fihoaram-pefy sy ny heloka bevava an'ady natao nandritra ny famoretana : fampijaliana, fitifirana olona an-jambany, famondronana an-tery, fandoroana tanànakely,…
Anisan'ny heloka bevava ratsy indrindra ny tamin'ny 6 mey 1947, noho ny tahotra isian'ny fanafihana dia nasain'ny komandin'ny toby notifirina variraraka tao anaty wagons nanagadrana azy ny mpikambana MDRM an-jatony.
Nanandrana tekinikan'ady ara-tsaina ihany koa ny tafika frantsay : natsipy velona avy eny amin'ny voromby ireo noahiahiana hampihorohoroana ny mponina amin'ny tanànakely amin'ny faritra misy azy.
Namaly toy izao ny tranonkala gauchemip.org tamin'ny fanontaniana manao hoe “Firy ny isan'ny maty tamin'ny famoretana?” :
Les chiffres cités à l’époque devant l’Assemblée nationale parlaient de 80 000 morts, une estimation qui sera reprise par les spécialistes comme Jacques Tronchon. Encore récemment, l’écrivain Claude Simon évoquait “Madagascar, dont on a longtemps caché qu’on y a tué, en 1947, 100 000 indigènes en trois jours”.
Le problème est que ces chiffres seraient faux, selon les dernières estimations de certains historiens. Maître de conférences à Paris-I- Sorbonne, Jean Fremigacci affirme, comme d’autres historiens, que le nombre de personnes tuées lors de l’insurrection n’a pas dépassé les 10 000 (dont 140 Blancs), auquel il convient d’ajouter le nombre de Malgaches morts de malnutrition ou de maladie dans les zones tenues par les insurgés.
“Cette surmortalité reste encore très difficile à évaluer, l’hypothèse la plus vraisemblable tournant autour de 20 000 à 30 000 morts” , écrit M. Fremigacci. Il n’y a pas eu de “génocide oublié” à Madagascar, conclut l’historien, mais une faute des dirigeants politiques qui, à Paris, se sont révélés incapables d’éviter un drame annoncé.
Ny isa nolazaina tao amin'ny Antenimieram-pirenena dia 80 000, fanombanana noraisin'ny manampahaizana manokana tahaka an'i Jacques Tronchon. Vao haingana aza i Claude Simon mpanoratra no nilaza “Madagasikara, izay nafenina hatry ny ela fa tompotany miisa 100 000 no novonoina tao anatin'ny telo taona tamin'ny taona 1947″.
Ny olana dia toa diso io isa io araka ny fanombanana farany nataon'ny mpahay tantara sasantsasany. Nanamafy i Jean Fremigacci Maître de conférences ao Paris-I- Sorbonne, Jean Fremigacc, sy ireo mpahay tantara hafa, fa tsy nihoatra ny 10 000 (ary tafiditra amin'izany ny Eoropeana miisa 140) ny isan'ny olona maty nandritra ny fikomiana, ary io no ampiana ny isan'ny Malagasy matin'ny tsy-fahampian-tsakafo na matin'aretina tany amin'ny faritra nofehezin'ny mpioko.
“Sarotra tombanana io fahamaroan'ny fahafatesana be loatra io, ny tombana azo heverina indrindra dia manodidina ny 20 000 ka hatramin'ny 30 000 ny isan'ny maty”, hoy ny nosoratan'Atoa Fremigacci. Tsy nisy “fandripaham-bahoaka noadinoina” teto Madagasikara, hoy ny fehin-tenin'ilay mpahay tantara, fa fahadisoan'ny mpitarika politika, ao Parisy, tsy nahavita nisoroka voina hitranga.
Nanome voninahitra ireo miaramila maty hoan'i Frantsa i Erick Rabemananoro, mpanangom-baovaon'ny Madagascar Tribune taloha. Iray amin'izany ny raibeny avy amin'ny rainy. Mitantara:i Erick:
J'ai l'honneur de vous présenter mon grand-père paternel, Rabemananoro. Il fut placé par la France devant un peloton d'exécution en 1942, dans le tourbillon des luttes entre France vichyste et pro-Anglais en vue du contrôle de Diégo-Suarez et Majunga, où il travaillait.
Après cette première exécution, la France récidivera en 1947 en faisant également fusiller son fils et sa fille aînés, militants du MDRM. Nul n'est besoin de souligner l'impact de ces drames sur la vie de la famille, et les difficultés de ma grand-mère pour subvenir aux besoins des sept orphelins qui restaient.
Alors, en ce jour du 29 mars où tout le monde s'excite à tort ou à raison, je voudrais juste avoir une pensée pour toutes les familles qui savent ce que c'est que d'avoir payé le prix du sang versé pour la patrie dans le combat contre la puissance coloniale. Loin des grandes théories, des discours grandiloquents et autres activités folkloriques sous couvert de patriotisme et d'anticolonialisme
Voninahitra ho ahy ny manolotra anareo ny raibeko avy amin'ny raiko, Rabemananoro. Najoro teo anoloan'ny andia-miaramila nitifitra azy izy tamin'ny taona 1942, tao anatin'ny safotofoton'ny tolona nifanaovan'i Frantsa vichyste sy pro-Anglisy hifehezana an'i Antsiranana sy Mahajanga izay niasany.
Taorian'io fitifirana voalohany io, mbola namerina indray i Frantsa tamin'ny taona 1947 tamin'ny nampitifirana ny zananilahy matoa sy ny zananivavy matoa, mpitolona MDRM. Tsy ilaina intsony ny manoritra ny fiantraikan'ireo voina ireo teo amin'ny fiainam-pianakaviana, sy ny fahasarotana nianjady tamin'ny renibeko namelona ny zanany kamboty fito sisa tavela.
Noho izany amin'izao andron'ny 29 marsa ientanentanan'ny rehetra amin'ny tsy antony na tsia izao, tiako fotsiny ny mampitodika ny eritreritro any amin'ireo fianakaviana rehetra mahafantatra izany hoe nandoa ny vidin-dra nalatsaka ho an'ny tanindrazana tamin'ny tolona nifanaovana tamin'ny herin'ny mpanjanatany izany. Lavitry ny petra-kevitra lehibe, lavitry ny kabary feno fahendrena sy ireo fihetsiketsehana isan-karazany omban'ny fitiava-tanindrazana sy ny fanoherana ny fanjanahantany izao
Tsy maintsy miakatra hatrany amin'ny taona 1885 any raha te-hahalala ny anton'izao famoretana misy ra mandriaka izao. Tsy nofaritan'i Frantsa ny fananiham-bohitra nataony tamin'ny nosy tamin'ny fifanarahana nifanaovana sonia tamin'ny mpanjakavavy Ranavalona III (Ranavalo-Manjaka III), sady tsy protectorat (eo ambany fiarovana) no tsy zanatany.
un traité fut signé le 17 décembre 1885, dans lequel Madagascar se voyait imposer — bien que le mot ne fût pas utilisé — un statut de protectorat (impliquant la prise en charge par la France des relations extérieures de Madagascar), assorti du paiement d’une indemnité de dix millions de francs.
En contrepartie, les territoires Sakalava repassèrent sous l’autorité du gouvernement malgache et la reine se vit reconnaître le droit de « présider à l’administration de toute l’île ». En 1888, la reine fut même faite Grand-Croix de la Légion d’Honneur.
Nisy fifanarahana voasonia tamin'ny 17 desambra 1885, izay nanerena an'i Madagasikara — na dia tsy nampiasaina aza ny voambolana — ho ao anaty satan'ny protectorat (tafiditra ao ny fandraisan'i Frantsa an-tanana ny fifandraisan'i Madagasikara amin'ny any ivelany), mbola miampy ny fandoavana onitra folo tapitrisa farantsa ihany koa.
Ho takalon'izany, naverina ho eo ambany fahefan'ny governemanta malagasy indray ny zaratany Sakalava ary nankatoavina ho manan-jò « hitarika ny fitantanana ny nosy manontolo» ny mpanjakavavy. Tamin'ny taona 1888 aza moa dia nahazo ny mari-boninahitra Grand-Croix de la Légion d’Honneur ny mpanjakavavy.
Raha nihevitra ny mpanjakavavy fa nanasonia fifanarahana tamin'ny voalohany oktobra 1895 izay niantohan'i Frantsa tamin'ny alalan'ny Jeneraly Jacques Charles René Achille Duchesne, fa mbola mitoetra ny satroboninahiny sy ny fitondram-panjaka malagasy, izay efa naharitra an-jato taonany maro, dia hafetsena fotsiny iny ho an'ilay herim-panjanatany te-hanitatra ny ampirany. Tao amin'ny lahatsoratra iray nivoaka tao amin'ny Revue des Deux Mondes, fizaram-potoana fahaefatra, toko 132, tsy menatra akory i Paul Leroy-Beaulieu tamin'ny taona :
La prise de possession de Madagascar par la France, quelque prix qu’elle nous ait coûté, quelles que soient les fautes ou les erreurs qu’on ait pu constater dans la préparation de l’expédition, a été une grande et belle œuvre. Une question se pose, toutefois, à l’heure actuelle, qu’il importe de trancher dans le bon sens, alors qu’il en est encore temps. Serons-nous vraiment les maîtres de la grande île australe ? Le traité intervenu entre la France et la reine Ranavalo nous donne-t-il un titre précis, incontesté, complet, non seulement pour l’administration intérieure, mais aussi à l’égard des étrangers, Anglais, Américains, Allemands ? Ne nous procure-t-il pas, au contraire, un domaine grevé de nombre de servitudes plus ou moins perpétuelles, et dont nous supporterons tous les frais sans jouir d’aucun avantage quant aux profits ?
Asa tsara sy lehibe tokoa ny nahazoan'i Frantsa an'i Madagasikara, na ohatrinona na ohatrinona no lany, na dia tahaka ny ahoana aza ny fahadisoana sy ny lesoka hita tamin'ny fanomanana ny fanafihana. Fa mbola misy fanontaniana mitoetra ihany, amin'izao ora itenenantsika izao, izay ilaina tapahina tsara, raha mbola fotoanany izao. Isika tokoa ve no mifehy ity nosy atsimo ity? Manome antsika fananana mazava, tsy azo lavina, feno, tsy eo amin'ny fitantanana anatiny ihany, fa manoloana ny vahiny, Anglisy, Amerikana, Alemana ihany koa, ve ny fifanarahana nifanaovan'i Frantsa sy ny Mpanjakavavy Ranavalona ? Fa moa ve tsy sehatra vesaran'ny fanompoana maharitraritra indray aza no azontsika, ary dia isika no mizaka ny sarany rehetra nefa toa tsy ahazoana tombontsoa akory na ny kely aza ?
Nandritra ny fivoriamben'ny filoham-panjakana tao amin'ny fikambanana iraisampirenena miteny na mampiasa ampahany na manontolo ny teny frantsay notontosaina teto Antananarivo tamin'ny novambra 2016, nanaiky ny filoha frantsay François Hollande nandritra ny kabary nataony teo amin'ny toeram-pahatsiarovana iray ho an'ireo maty nanolotra ny ainy tamin'ny ady lehibe eo afovoan'Anosy fa nisy tokoa ny zava-mangidy nataon'ny andiatafika mpanjanatany nandritra io ady io, araka ny nampahatsiahivin'ny madagate.org azy:
«C’est bien parce qu’il y avait eu cet engagement des Malgaches pour la France mais aussi pour la liberté, que beaucoup, après la Seconde guerre mondiale, ont commencé à songer à l’indépendance, à cette aspiration qui montait du peuple. Ce mouvement a soulevé l’île tout entière en 1947 et elle fut brutalement réprimée par la France. Je rends hommage à toutes les victimes de ces événements, aux milliers de morts et à tous les militants de l’indépendance qui ont alors été arrêtés et condamnés pour leurs idées».
«Tsara satria nisy ny fanoloran-tenan'ny Malagasy hoan'i Frantsa sy ho amin'ny fahafahana, ary betsaka, taorian'ny ady lehibe faharoa, no nanomboka namisavisa fahaleovantena, ary niainga avy amin'ny vahoaka izany hetaheta izany. Nanainga ny nosy manontolo izany hetsika izany tamin'ny taona 1947 ery novalian'i Frantsa bontana. Manome voninahitra ireo niharam-boinan'ireny toe-javatra ireny aho, ireo maty an'arivony sy ireo mpitolon'ny fahaleovantena rehetra nosamborina sy nohelohina noho ny heviny»
Ho an'ny mpitarika frantsay, zavatra iray ny manaiky ny heloka an'ady nataony, ary zavatra iray hafa ny mangataka famelana, indrindra fa ny mandoa onitra amin'izany. Nitaky trosa tamin'i Alemaina i Frantsa, saingy manadino miatrika ny fiantraikan'ireo ady novelominy.