Ireo Mpiteny Ny Jakaro Any Però, Manana Tanjona Ny Hiaro Ny Teniny An-dàlam-pahafoanana

Provincia de Yauyos. Imagen en Flickr del usuario Toni Fish (CC BY-NC-ND 2.0).

Faritany Yauyos, Però, fonenan'ny ankamaroan'ireo mpiteny Jakaro. Sary: Flickr avy tamin'ny mpampiasa Toni Fish (CC 2.0).

Ao amin'ny distrikan'i Tupe ao Lima, soratana amin'ny teny karazany roa ny takelaka sy filazàna eny amin'ny làlana: Espaniôla sy Jakaro. Fitenin'ny fianakaviana Aymara io farany io; tenenin'ny olona miisa 580 eo fotsiny io, vehivavy no ankamaroan'izy ireny.

Nanao ezaka maro ireo mpiteny Jakaro mba hiarovana ny teny nahaterahany, araka ny voalazalazan'ny vondrona Facebook antsoina hoe Portal Yauyos:

La comunidad de hablantes de este idioma está asentados principalmente en la provincia de Yauyos, en los centros poblados de Tupe, Aiza y Colca. Los letreros fueron colocados en las calles y en la municipalidad, las escuelas de Tupe, la I.E. Integrado San Bartolomé, la iglesia y el puesto de salud.

Hita ao amin'ny faritra Yauyos ny ankamaroan'ny vondrom-piarahamonina mpiteny io fiteny io, ao amin'ny tanàna manodidina an'i Tupe, Aiza, ary Colca. Napetraka eny amin'ireo làlana sy amin'ny lapan'ny tanàna, manakaiky ireo sekoly any Tupe, ny sekoly ao anatin'ny San Bartolomé, ny fiangonana, ary ny toeram-pitsaboana any ambanivohitra ireo filazàna.

Misy ihany koa ny vohikala antsoina hoe Portal Yauyos, manana zavatra maro holazaina mikasika ny “manodidina ny Jakaro”:

Tupe, ubicado en la provincia de Yauyos, encierra un sinfín de saberes ancestrales, donde destacan su forma de vestir y el jaqaru, el idioma propio de este pueblo.
[…]
Lo más resaltante de Tupe es su idioma: el jaqaru, un legado para la humanidad que nació durante los primeros siglos de nuestra era. Etimológicamente significa “lengua humana”, puesto que proviene de los vocablos Jaqi (hombre o humano) y Aru (hablar o lengua).
En la actualidad el jaqaru posee una gramática que se enseña en la escuela. Así se asegura la continuidad de un idioma ancestral que ha sobrevivido de manera oral y que tiene 36 consonantes y tres vocales. Más sonidos que el quechua y el aimara juntos.

Tupe, ao amin'ny faritany Yauyos, manana fahalalana nentin-drazana tsy manam-pahataperana, toerana mbola isongadinan'ny fomba fitafy sy Jakaro, ny fitenin'ny olona. […]

Ny fiteniny no tena zavatra mahavariana any Tupe: Jakaro, lova ho an'ny taranak'olombelona izay nanana ny fiaviany nandritra ireo taonjato voalohany tamin'ny vanim-potoantsika. Raha fakafakàna araka ny teny, midika io hoe “fitenin'olombelona,” satria io avy amin'ny hoe teny hoe “Jaqi” (lehilahy na olona) ary “Aru” (miteny na fiteny).

Ankehitriny, manana fitsipiky ny teny izay ampianarina any an-tsekoly ny Jakaro. Noho izany, milamina izany ny fitohizan'ilay fiteny nentin-drazana izay nahavita nivelona tamin'ny alàlan'ny fitenenana, fiteny ahitàna renintsoratra miisa 36 ary zanatsoratra telo (maneno kokoa noho ny Quechua sy ny Aymara mitambatra).

Araka ny bilaogy Distrito de Tupe, anaran'ilay tanàna avy amin'ny teny Jakaro:

Tupe proviene de la palabra Jaqaru, “Txupi”, que significa “juntos, tupido, pegado”, en este caso los cerros de Tupinachaka, Pupr´e, Wuaqaña y Kurgnichi, están juntos, pegados.

Avy amin'ny teny Jakaro hoe “Txupi” ny hoe Tupe, izay midika hoe “miaraka, maro, mieritreritra.” Eto amin'ity tranga ity, miaraka — mifanakaiky — ireo tendrombohitr'i Tupinachaka, Pupr´e, Wuaqaña ary Kurgnichi.

Ao amin'ny Twitter, misy hatrany fanavaozana matetika momba ny Jakaro sy ny fomba fiarovan'reo mpiteny azy :

Misy mombamomba ny tanàna Tupe bebe kokoa ato, mampiasa ireo filazàna voasoratra amin'ny fiteny Jakaro.

Mampiasa ireo filazàna amin'ny fiteny Jakaro ireo làlana sy fivarotana ho an'ny daholobe any Tupe, ao amin'ireo tany avon'i Limà.

Misy mpianatry ny sekoly Bartolomé Herrera manao poezia amin'ny teny Jakaro, mampiseho fa velona tokoa io fiteny io.

Tupe: mikasika ny Jakaro. Fantaro eto.

Mamakia misimisy kokoa mikasika ny Fomba fanao Tsara amin'ny Fifandraisana Ara-kolontsaina “Registro Civil Bilingüe: Olom-pirenena Peroviana manavotra ny Teny Jakaro.”

Mivoatra sy miovaova hatrany ny tontolon'ny teny ary mampieritreritra antsika ny Jakaro hoe tsy teo amin'ny toerana noeritreretintsika ho nisy azy foana hatrizay ny fianakaviana Aymara.

Atombohy ny resaka

Mpanoratra, azafady Hiditra »

Torolalana

  • Miandry fanekena ny hevitra rehetra. Aza alefa in-droa ny hevitra.
  • iangaviana ianao haneho fifanajàna amin'ny hevitra rehetra. Tsy ekena ny hevitra feno fankahalàna, vetaveta, mamely olona manokana.