Fihetsiketsehana ho an'ny zon'ny vahoaka Uyghur, 19 Janoary 2020 tany Berlin, Alemaina.
Sary avy amin'i Leonhard Lenz, CC0, tao amin'ny Wikimedia Commons

Amin'izao fotoana izao, misaona izao tontolo izao, miombom-po amin'ny vahoaka Okrainiana, izay miatrika ady natomboky ny fahavalo mahery kokoa noho izy ireo — ary mivavaka amin'Andriamanitra mba tsy hihatra amin'izy ireo ny zava-mitranga mitovy amin'izany.

Saingy misy olona hafa eto amin'izao tontolo izao mijery amim-pahalianana ny zava-misy ao Okraina ary, raha ny marina, somary mitsiriritra kely, toa hafahafa, amin'ny zavatra iainan'ny Okrainiana. Mivavaka mangina ireo olona ireo hoe: “Andriamanitra ô, azonao omena hirika toy izay omena ny Okrainiana ve izahay?”

Iza moa ireo olona ireo? Uyghur avy any Turkestan Atsinanana (“Xinjiang,” ho an'i Shina) izay niatrika ny fandripahana nataon’i Shina nandritra ny taona maro.

Misy antony vitsivitsy hankafizan'ny Uyghurs ny Okrainiana. Tamin'ny herinandro lasa, niseho tamin’ny fampahalalam-baovao ny filoha Okrainiana Volodymyr Zelenskyy nanambara ny herimpony sy ny tsy fivadihany tamin’ny vahoakany. Hoy ihany koa izy tamin’ireo mpitarika namany tamin’ny antso nandritra ny fihaonambe hoe: “Mety izao no fotoana farany hahitanareo ahy velona, hoy izy.” Tamin'ny herintaona,  niteny ampahibemaso tao amin’ ny fampahalalam-baovao ny mpitarika Uyghur, Shirzat Bawdun sy Sattar Sawut, izay voampanga ho nitarika hetsika “separatista,” ary niantso hoe: “Efa nibebaka aho, nanao fahadisoana aho.” Tsy ny ambaratongan’ny fitiavan-tanindrazana na ny maha-izy azy no maha-samihafa ireo olona ireo fa ny sata (hoavy) ara-politikan'ny firenena roa misy azy. Efa voatafika ny faritra iray, raha mandalo fananiham-bohitra kosa ny iray hafa amin'izao fotoana izao. Ny iray miteny eo ambany fandrahonan'ny fiara mifono vy, ilay hafa miaritra fampijaliana.

Ankehitriny, manambara amin’ny feo mafy ny heviny ireo Okrainiana fito ka hatramin'ny 70 taona manao hoe: “Manohitra ny fibodoana aho,” mitifitra ny fahavalony, maneho ny fankahalany, mampiseho ny hatezerany, ary manasitrana ny fanahiny maratra. Any Turkestan Atsinanana kosa, terena hisaotra an’i Shina ny Uyghurs, izay mibodo ny tanindrazany ary manana governemanta manitsakitsaka ny zony sy nandroba ny hareny. Gadraina noho ny ahiahy ho misintaka, fampihorohoroana ary ekstremisma ireo izay tsy maneho fankasitrahana an'i Shina.

Tamin'ny 6 martsa, olona maherin'ny iray tapitrisa no nandositra avy any Okraina mba hanavotra ny ainy sy hitady fanampiana avy amin'ny firenena manodidina, raha toa kos kaa voarara tsy hifindra mankany amin'ny mpifanolobodirindrina aminy raha tsy nahazo alalana ny Uyghur. (Tao anatin'ny 10 taona lasa, ireo Uyghur izay nikasa handika ny fandrarana — nandositra tsy nisy pasipaoro na manana pasipaoro sandoka — ary niampita ny sisintany mankany Kambodza, Vietnam, Ejipta, Tajikistan, Kazakhstan, Dubai, Arabia Saodita sy ny firenena hafa dia noroahin’ireo firenena ireo nankany Shina.  Avotra nankany Polonina ireo Uyghur sy Kazakh vitsivitsy mpitsoam-ponenana tsara vintana mandositra an'i Okraina.)

Tamin'ny 4 martsa, nilaza ny  fanamafisany ny biraon'ny Firenena Mikambana misahana ny zon'olombelona fa sivily miisa 331 no maty ary 675 no naratra tany Okraina hatramin'ny nanombohan'ny fanafihan’i Rosia tamin'ny 24 Febroary. Manafintohina sady haingana ny fahafatesan'izy ireo. Mifanohitra amin'izany kosa, Uyghur maherin'ny telo tapitrisa no niharan’ny fahafatesana miadana any am-ponja sy toby tao anatin’ny dimy taona.  Nametra-panontaniana i Erkin Sidick, mpahay siansa sady filohan'ny Tetikasa Orina Mpanasoa Uyghur, rehefa naka tsoa-kevitra avy amin'ny angondrakitra ofisialy hoe, “Nankaiza ireo Uyghur 8,3 tapitrisa tao anatin'ny 2-3 taona?”

Araka ny filazan'ireo mpikatroka Uyghur, fatin'olona maherin'ny 500 no aterina any an-tranony isan'andro avy any amin'ny toby, saingy Andriamanitra sy ireo manampahefana Shinoa ihany no mahalala ny tena isan’ny maty hatreto. Tsy misy mahalala hoe rahoviana no ho vita ny “dingan’ny” famonoana olona. Azo takarina, araka izany, fa mihevitra ny fahafatesan'ny Okrainiana ho mamy sy mora ny Uyghur.

Ny fifantohana iraisam-pirenena anefa no tena mahaliana indrindra ny Uyghur momba ny toe-draharaha Okrainiana. Raha misy Okrainiana namoy ny ainy noho ity ady ity, mitatitra izany ny fampitam-baovao. Tsy dia mahasarika ny sain'izao tontolo izao anefa ny toe-javatra mahatsiravina mahazo ny Uyghur. Ohatra, rehefa nisy olona miisa 150 maty tao amin'ny iray amin'ireo toby miisa 380 ao amin'ny faritr'i Uyghur, tsy nisy olona nikasa na afaka  nitatitra momba izany afa-tsy ny sampan-draharaha RFA Uyghur any Etazonia ihany.

Tamin'ny 28 Febroary, firenena Eoropeana miisa 27, izay heverin’ny Okrainiana fa akaiky azy ara-kolontsaina, no namoaka fanambarana  manohana ny Okrainiana ary nampihatra sazy ho an'i Rosia. Saingy niara-nifidy tamin'i Shina momba ny olan'ny Uyghur ao amin'ny Firenena Mikambana ny tontolo Miozolomana, izay misy ny Uyghur.  Nanameloka an'i Rosia tamin'ny andro faharoan'ny ady ny sekretera jeneralin'ny ONU Antonio Guterres ary niantso ny hampitsaharana ny fananiham-bohitra, saingy efa dimy taona taorian'ny nisehoan'ny fandripahana Uyghur vao nanao antso tamin'i Shina izy hamela ny fanaovana fanadihadiana momba ny toe-draharaha mahazo ny Uyghur. Tsy mbola nanamarika ny zava-niseho ho fandripahana ny Firenena Mikambana, na dia namaritra izany aza ireo firenena tandrefana miisa valo sy ny  fitsarana mahaleo tena iray.

Na dia tsy ampy aza ny fanohanana, ary tsy ampy ny sazy ho fomba fanakanana, farafaharatsiny miteny ho an'ny Okrainiana izao tontolo izao ary manome tsiny an'i Rosia. Amin'ny raharahan’ny Uyghur kosa, nanome voninahitra ho an'i Shina amin’ny Lalao Olaimpika Ririnina izao tontolo izao nandritra ny fandripahana ny Uyghur. Tamin'ny fotoana namoahana ity lahatsoratra ity, mety ho lavo eo am-pelatanan'i Rosia i Okraina iray manontolo, saingy mbola mitsiriritra ny Okrainiana ihany ny Uyghur, satria afaka mamaritra hoe iza sy rahoviana no hanambady ny Okrainiana, saingy ny Uyghur vehivavy kosa mandritra izany dia terena ny hanambady Shinoa Han izay nibodo ny firenena, ary entina any amin’ny toerana fitaizana zaza kamboty any Shina anatiny lavitra ny tanindrazany ny zanany (manodidina ny 500.000).

Angamba ho lasa Okrainiana rahampitso ny Uyghur anio raha Uyghur omaly ny Okrainiana androany.

Androany, nanasa delegasiona Okrainiana ho any Belarosia i Rosia hiresaka momba ny toe-draharaha, mandrisika an'i Zelenskyy hanaiky ny fanapahana Rosiana. Toy izany koa i  Mao Zedong, 70 taona lasa izay, nanasa ireo mpitarika ny Repoblika Turkestan Atsinanana toa an’i Ehmetjan Qasim, hiresaka momba ny hoavin’ny fifandraisan'ny vahoaka roa tonta. Nanaiky ny fanasana miaraka amin'ny “fanohanana” an’i Stalin ireo mpitarika Uyghur, saingy maty tamin'ny fianjeran'ny fiaramanidina izy ireo tao amin'ny faritra an’habakabaka Rosiana.

Tsy ireo lafin-javatra ireo ihany no mahatonga ny Uyghur ho liana sy hitsiriritra ny Okrainiana; Zavatra iray hafa ny hafanam-pon’i Shina amin’ny ady Rosiana-Okrainiana. Ary satria fialamboly lehibe ho an'izao tontolo izao ity ady ity, ary manome tombony lehibe ho an'i Shina amin’ny fanafenana ny fandripahana Uyghur mandritra ny dimy ka hatramin'ny 10 taona fanampiny, noho izany dia miha-miroso manakaiky ny tanjona farany amin'ny famongorana ny Uyghur tsy hisy eto an-tany izy.

Raha toa ka sendra manana fahafahana hilaza zavatra amin'ny Okrainiana ny Uyghur ao Turkistan Atsinanana, dia azo antoka fa ho toy ny hoe, “Tsara vintana ianareo ry Okrainiana! Na dia maty aza ny antsasany aminareo, aza kivy miady. Raha tsy izany, samy hiatrika fahafatesana toa anay ianareo rehetra.”

Raha mila fampahalalana fanampiny momba ity lohahevitra ity, jereo ny fitantaranay manokana Rosia manafika an'i Okraina.