Maryse Condé, mpanoratra avy ao Goadelopa. Saripika an'ny MEDEF tao amin'ny Flickr, (CC BY-SA 2.0 DEED).
Nodimandry teo amin'ny faha-90 taonany tamin'ny 1 Aprily tao amin'ny hôpitaly iray akaikin'i Marseille, Frantsa i Maryse Condé izay nalaza noho ireo boky tantara noforoniny, ireo tantara tsangana sy andrana maro mitrandraka ny endrika isankarazany sy mazàna mifangarika momba ny foko, fanjanahantany, ny maha-lahy na maha-vavy ary ny maripamantarana ara-kolontsaina.
Rest in power #MaryseCondé (here pictured by #HenryRoy in #RegardsNoirs)#RiP ✊🏼 pic.twitter.com/tWGWRURujj
— Sarah Lawan (@SarahLawan) April 2, 2024
Mitomoera anatin'ny hery #MaryseCondé (indro saripika an'i #HenryRoy tao amin'ny #RegardsNoirs)#RiP ✊🏼 pic.twitter.com/tWGWRURujj
— Sarah Lawan (@SarahLawan) 2 Aprily 2024
Laurant Laffont, toniandahatsorany nandritra ny taona maro, nilaza tamin'ny The Associated Press fa Condé dia tratry ny aretina tany amin'ny atidoha, nitarika fahavoazan'ny fahitàna ka nahatonga mihitsy ny fanaovany soratononina an'ilay tantara farany noforoniny, “The Gospel According to the New World.”(Ny Filazantsara araka ny Tontolo Vaovao). Navoaka tamin'ny 2021 ary nahazo tehaka avy amin'ireo tsikera noho ny fahaizany nampifangaro tsara ny vakodrazana ao Karaiba tamin'ireo zava-nitranga voalazan'ny baiboly, izy io dia mitantara ny anjorian'i Pascal, zazakely iray mahagaga nikatsaka ny antom-pisiany mifanaraka amin'ilay fiantsoana azy ho zanak'Andriamanitra. Ny Financial Times nandika ilay tantara noforonina ho toy ny “fanehoana amin'ny fomba hafa ny Testamenta Vaovao; ny dia lavitra [iray] mitety ny fanjanahantany, ny finoana ary ny firazànana.”
Tamin'ny Martsa 2023 i Richard Philcox, vadin'i Condé, no nandika ilay boky ho amin'ny fiteny anglisy. Fotoana fohy taorian'izay ilay izy dia voafantina ho isan'ireo hiatrika ny “2023 International Booker Prize”. Tamin'izany fotoana izany dia i Condé no mpanoratra be taona indrindra notendrena hahazo io loka miezinezina io, na efa voatendry in-dray mandeha aza izy tany aloha, tamin'ny 2015, noho ny asa manontolo vitany.
Tsy vaovao tamin'ny resaka fankasitrahana ny literatiora i Condé. Ny sasany tamin'ireo asany tena nisongadina no ahitàna ny “Segu,” “I, Tituba: Black Witch of Salem,” sy ny “Windward Heights” — fanomezam-boninahitra iray ho an'ilay “Wuthering Heights,”an'i Emily Brontë izay novakian'i Condé fony izy mbola zaza ary nanome azy ny aingam-panahy ho lasa mpanoratra tantara foronina. Ao anatin'ny “Windward Heights,” izay tena tsara orina ao Goadelopa, toerana nahaterahany tamin'ny 1934, ny firazanana sy ny kolontsaina dia niasa ho toy ny hery goavana nampisaratsaraka. Tamin'ny 2018, azony ny loka tokana New Academy natao ho an'ny literatiora, mitovy amin'ny loka Nobel izay mbola tao anaty gidragidra be tamin'izany fotoana izany, saingy — ny nahasorena ny rehetra — nahilika tsy notendrena hahazo ny loka Nobel-Literatiora 2019 izy na teo aza ny fikarohana lalina nataony momba ireo olana sôsialy.
Ny sasany amin'ireo mari-boninahitra azony, ndeha hotanisaintsika ny Grand Prix Littéraire de la Femme (1986); ny Liberatur Prize for Ségu (1988); ny Lifetime Achievement Award avy amin'ny Fandaharanasa Fianarana momba an'i Afrika ao amin'ny Anjerimanontolon'i New York (1999); Commandeur de l'Ordre des Arts et des Lettres (2001) avy amin'ny governemanta frantsay; ny Légion d'Honneur (2004) avy amin'i Frantsa ary ny loka PEN Translates noho ilay “Waiting for the Waters to Rise” (2020) (Teo am-piandrasana ny rano hiakatra) ary ny “The Gospel According to the New World” (2021).
Maryse Boucolon no anarany teo am-pahaterahana tamin'ny 11 Febroary 1937, tao Pointe-à-Pitre, Goadalopa, nipoitra ho toy ny kintan'ny literatiora i Condé, izay ny asa sorany dia vavolombelon'ny lova avy amin'ny fanandevozana sy ny fanjanahantany tao Afrika sy Karaiba. Tamin'ny alàlan'ny famerenana nandinika ireo hevitra efa nosainina mialoha sy tamin'ny fanasongadinana ireo fahasarotan'ny maha-mainty hoditra, nihoatra ny sisintany ny asany, izay fitaomana avy amin'ireo mpisaina nanohitra ny mpanjanaka, toa an'i Frantz Fanon sy Aimé Césaire.
Voataiza teo anivon'ny fianakaviana nanana ny ampy ara-bola ary nahazo fanabeazana tsara, mbola tany amin'ny fahakelezany mihitsy i Condé no efa nanomboka nanoratra ary tena tsy nitsahatra mihitsy. Nanao tati-baovao tany anatin'ireo gazety mpiseho tao an-toerana teny amin'ny lisea izy, ary taorian'izay, amin'ny naha-mpianatra tao Sorbonne , Parisy azy, dia namoaka boky famintinana ho an'ny gazetibokin'ny mpianatr'io anjerimanontolo io. Rehefa tsaroany ny fiantraikan'ny namakiany ny bokin'i Joseph Zobel, voasoratra tamin'ny 1950 “Black Shack Alley”, taminy fony izy adolantsento, nanokatra ny masony ho amin'ny fikatrohana pôlitika, ny fahatsiarovantenan'i Condé momba ireo fiantraikan'ny fanjanahantany mbola tavela dia tonga koa tamin'ny alàlan'ny traikefa nivantana niainany momba ny fanavakavaham-bolonkoditra tao Frantsa.
Taona marobe taty aoriana dia niverina nampianatra tao Sorbonne izy. Tamin'ny sehatra isankarazany teo amin'ny asany, izy koa dia nankafy nampianatra tao amin'ny Anjerimanontolon'i Colombia, Virginia, ary UCLA tao Etazonia. Tamin'ny 2005, notendren'ny filoha frantsay tamin'izany fotoana izany, Jacques Chirac, izy ho lohan'ny Vaomiera Frantsay misahana ny Fahatsiarovana ny Fanandevozana.
Ny fomba fitantàrany tsy manam-paharoa, miaraka amin'ny fandavantenany tsy azo nohozongozonina hanamafy ny feon'ireo natao anjorom-bàla, dia nanampy azy hisidina ho lohalaharan'ny tontolon'ny literatiora, na dia somary taraiky taty aoriana teo amin'ny fiainany aza vao tonga ny fahombiazany. Ampahany betsaka tamin'ny fahatanorany no natokany ho an'ny fitaizàna ireo zanany efatra niaraka tamin'ilay Ganeàna mpiantsehatra, Mamadou Condé, izay nisarahany tamin'ny 1981. 40 taona teo ho eo i Condé fony namoaka ny “Hérémakhonon”, bokiny voalohany, izay niteraka resabe niverina nametra-panontaniana momba izay fahombiazan'ny sôsialisma afrikàna. Taoriana kelin'izay izy dia niaiky fa “tsy voaomana, na ara-pôlitika na ara-tsôsialy […] hihaona amin'i Afrika.” Taompolo iray taty aoriana vao tonga ny fahombiazan'ny “Segu,” angamba ny nalaza indrindra tamin'ireo tantara noforoniny, ary tsy nitsahatra nitombo ny fiantraikany.
⚫LITERATURE 📚| Death at 90 of #MaryseCondé, major Guadeloupean writer of the 20th century. The author of “Ségou”, a remarkable piece of African literature, leaves behind an exceptional legacy made up of a wide selection of humanist works on colonialism, slavery and love. pic.twitter.com/lk1Z8rKWM8
— Nanana365 (@nanana365media) April 2, 2024
⚫LITERATIORA 📚| fodiamandry teo amin'ny faha-90-taonan'i #MaryseCondé, mpanoratra goavana tao Goadalopa ho an'ny taonjato faha-20. Ilay nanoratra ny “Ségou”, tantara iray miavaka ho an'ny literatiora afrikàna, dia namela lova miavaka ahitàna fehezana asa midadasika ho an'ny zanak'olombelona momba ny fanjanahantany, ny fandevozana ary ny fitiavana. pic.twitter.com/lk1Z8rKWM8
— Nanana365 (@nanana365media) 2 Aprily 2021
Mazava ho azy fa nizara ny alahelony noho ilay famoizana ireo mpampiasa media sôsialy manerana ny tany. Scott Alves Barton, mpampiasa Facebook, dia nanantena fa Condé dia “hitoetra anatin'ny [] hery, fahatsaràna [sy] tanjaky ny prôzy[-ny],” raha i Kavita Singh kosa nahita hoe “mahafapo” ny filazàna manjo tsirairay:
Mihoatra lavitra noho izay famaritana i Maryse Condé. Tsy misy toa azy. Mitomany aho ho antsika rehetra sy ho an'ireo tantara rehetra nozarainy hatramin'ny anio. Satria tena nanana betsaka hozaraina izy, amin'ny naha-mpanoratra azy, amin'ny naha-namana, amin'ny naha-mpiahy, amin'ny naha-fakàn-tàhaka azy ny amin'izay fomba hijoroana ho vehivavy tsy resin-tahotra, na eo aza ny hirifiry rehetra zakaina noho ny maha-vehivavy mainty hoditra, ary ny fomba hananganana ny fahatsaràna rehetra ilaintsika mba tsy hahatsiarovantsika ho irery.
Ny pejy Facebook-n'ny Booker Prize dia nanao fanomezam-boninahitra ho an'ilay “Vehivavy Lehiben'ny Literatioran'i Karaiba Caribbean literature,” toy ny nataon'ny World Editions, mpanonta ny bokiny ihany koa:
Tsy isalasalàna fa i Condé no iray amin'ireo mpanoratra goavana indrindra amin'izao androntsika izao. Maoderina ny asa sorany, misy aim-panahy sy voasaina tsara, feno fahasahiana sy fiainana, ary tsy nanam-paharoa ny fanokanantenany ho an'ny taokantony. Hainy ny nitondra aina ho any anatin'ireo mpilalaony tsirairay avy. Heni-boninahitra ny World Editions afaka namoaka ireo bokiny telo farany, ary tena nolalain'ny ekipanay tokoa izy tamin'ny naha-mpanoratra sy tamin'ny maha-olona azy.
Mandritra izany kosa, ny Haitian Times dia nanome voninahitra an'i Condé noho “ny fitrandrahany tsy nisy tahotra ny endrika isankarazany sy mazàna mifangarika momba ny foko, fanjanahantany, ary ny famoretana,” sy noho ny nanairany “fifanakalozan-dresaka erantany momba ny rariny ara-tsôsialy, sy niantsoany ireo mpamaky mba hiatrika ireo tsy fitoviana ara-piarahamonina sy hikendry ampitso mamiratra kokoa.”
Ny hafa nahatsiaro ny famirapiràtany, nisaotra azy noho ny nampianarany ireo mpamaky azy ny fomba “hijerena ny tontolo amina maso tsy mihontsona,” ary nanaiky ny “lova ara-literatiora napetrany mampifandray an'i Karaiba, Eorôpa ary Afrika.”
Claude Ribbe nihevitra hoe tsy mbola azon'ireo asa “tsy fahita firy ” vitan'i Condé — farafaharatsiny ao Frantsa — ny fankatoavana mendrika mifanaraka amin'ny “talenta goavana nananany” ary tao amin'ny X ( Twitter taloha), Tasha Williams nizara hoe:
I learned French bc I wanted to read Condé and other francophone writers from the diaspora.#restinpower #MaryseConde https://t.co/7uHlKoWWmv
— Tasha Williams (@riseUPwoman) April 2, 2024
Nianatra ny fiteny frantsay aho satria naniry ny hianatra ny bokin'i Condé sy ireo hafa mpanoratra amin'ny fiteny frantsay any ampielezana.#restinpower #MaryseConde https://t.co/7uHlKoWWmv
— Tasha Williams (@riseUPwoman) 2 Aprily 2024
Natasha Lightfoot, iray hafa mpampiasa X, tsy nahavita namaritra ny alahelony, no nanapaka hevitra hamela ny teny farany ho an'i Condé:
“I don’t know how to do anything else but write. For me, writing is to be alive. When I stop writing, I stop living.” -the late great #MaryseConde https://t.co/nbzkWfWFCL
— Natasha Lightfoot 🇦🇬 (@njlightfoot) April 2, 2024
“ Tsy mahay zavatra hafa ankoatra ny manoratra aho. Amiko, ny fanoratana dia fisiana ho velona. Rehefa mitsahatra tsy manoratra aho, mitsahatra tsy miaina.” -#MaryseConde ilay goavana nodimandry https://t.co/nbzkWfWFCL
— Natasha Lightfoot 🇦🇬 (@njlightfoot) 2 Aprily 2024
Amin'ny alàlan'ireo asa sorany, anefa, mitoetra hatrany ny feon'i Condé.
