Sary mampiseho havoanam-pako ao amin'ny vondrom-piarahamonina iray ao Ogun, Nigeria. Image avy amin’ Yemi Festus ao amin'ny Wikimedia Commons (CC BY-SA 4.0).

Avy amin'i Iretomiwa Adio

Miha-manandanja hatrany ny anjara toeran'ny fampitam-baovao ankihy amin'ny fanefena fiteny ampahibemaso sy ny fahazakàna ara-tontolo iainana noho ireo fanamby ara-tontolo iainana isan-karazany itoloman'i Nigerià.

Lasa ho fanoitra matanjaka hanaovam-panentanana sy hanetsehana vondrom-piarahamonina ireo sehatra media ankihy, toa ny media sosialy sy tranokalam-baovao anjotra. Nitana anjara toerana tamin'ny filazana ireo laharam-pahamehana ho eo anoloana, toa ny fianahan'ny solika matetika ao amin'ny Vinanin'i Niger ka hatramin'ny halatra solika sy ny fandavaham-pantsona tsy ara-dalàna any amin'ireo fanjakana manodidina. Lasa fantsona iankinan'ny ain-dehibe hampielezana vaovao sy hanombohana resaka momba ireo raharaha lehibe ireo izany.

Na dia manana fahefana hamolavola ny hevitry ny besinimaro amin'ny fomba tsara aza ireo sehatra fampitam-baovao ankihy ireo, dia manana ny otrika hihazona ny vaovao tsy ho hitan'ny daholobe ihany koa izy ireo, ka manome vahana ny vola.  Afa-mahatratra, manetsika vondrom-piarahamonina, ary mampahafantatra azy ireo ny hetsika ara-tsosialy sy ara-tontolo iainana ireo sehatra ireo, saingy afa-mampitambolombolona ny vaovao amin'ireo vondrom-piarahamonina efa nahazo vaovao miverimberina. Noho izany, mety tsy hahazo ny vaovao ilaina sy mahasoa hitondra fanovana ny sarambabem-bahoaka, raha avela hahazo tanteraka ny raharaha eo am-pelatanana.

Namoaka famakafakana lalina momba ny fanamby ara-tontolo iainana ao Nizeria, anisan'izany ny fandotoana, ny faharatsian'ny fahadiovana ary ny fandripahana ala ny gazety mitondra ny lohateny hoe “Environmental Challenges Awareness in Nigeria: A Review,” navoakan'ny African Journal of Environment and Natural Science Research tamin'ny herintaona. Nantitranterina tao ny maha-zava-dehibe fampakarana ny fanentanana mpitomboana sy ny fepetra mahatsinjo hiatrehana amim-pahombiazana ireo olana maika ireo.

Ahiahy iray hafa ny tsy fanaovan'ny olom-pirenena ho laharam-pahamehana ny olana ara-tontolo iainana sy ny fahazakàna izany. Araka ny voalaza ao amin'ny bilaogy iray nataon'i Edidiong Daniel tao amin'ny The Eco Writer, dia toa tsy ahitana fiahiana ara-tontolo iainana eo amin'ny Nizeriana. Tsy ampy ny fampahafantarana amin'ny fiantraikan'ny zavatra ataontsika eo amin'ny tontolo iainana araka ny tokony ho izy isika, ary tsy tena azontsika tsara ny dikan'izany.

Na dia afa-mampifantoka ny saina amin'ireo olana ara-tontolo iainana ireo aza ireo sehatra toa ny Instagram, Twitter, ary Facebook, dia matetika mijanona ho voafetra amin'ny farangoteny na amin'ny taria Twitter fotsiny izy ireo. Ny olana, noho izany, dia tsy mipetraka amin'ny sehatra ampiasaintsika hifampizaràna vaovao fa amin'ny fomba mahomby ampiasantsika azy ireo mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra sy ny firotsahana eo amin'ny samy Nizeriana momba ireo raharaha goavana ireo.

Ohatra, navoakan'ny fanadihadiana iray tamin'ny taona 2015, “Nowhere to Run: Nigeria's Climate and Environmental Crisis,” ny fahasimbana goavana mihatra amin'ny vondrom-piarahamonina Ogoni tamin'ny fanariana faikan-tsolika tsy an-kiato nandritra ny taona maro. Nokendren'ity fanadihadiana mampisaintsaina notontosain'ny Shehu Musa Yar'Adua Foundation ary nampiantranoin'i Ken Wiwa, zanakalahin'ilay mpikatroka ara-tontolo iainana sady mpanoratra malaza, Ken Saro-Wiwa, ity ny hanasongadinana ny fiantraikan'ny fiovaovan'ny toetr'andro sy ny fihasimban'ny tontolo iainana, izay miteraka fanamby lehibe. amin'ny fampandrosoana ny firenena eo anivon'ny fitomboan'isan'ny mponina ao Nizeria haingana dia haingana. Na dia tafitan'ny fanadihadiana tsara aza ny zava-misy atrehinay, dia indrisy fa tsy nahazo tosika teo amin'ny fahazoana jeripejy sy fifanakalozan-kevitra tao amin'ny media sosialy izay. Ao amin'ny YouTube, tsy manana afa-tsy 21.000 ny jeripejy mandraka androany (nanoratana ny teny anglisy), mifangarika tanteraka amin'ireo mpanjohy 31,60 tapitrisa ao Nizeria fotsiny (tokony ho avo roa heny noho ny isan'ny mponina ao New York). Amin'ny toe-javatra toy izany, nandray anjara tamin'ny fampahafantarana sy fanentanana momba ny tontolo iainana ny mpedia ankihy. Na izany aza, amin'ny ankamaroan'ny tranga, manaloka ny lohahevitra toy ny fiovan'ny toetr'andro sy ny faharetana ireo lohahevitra mihanaka haingana toy ny fironana ara-tsosialy sy ara-toekarena, vaovao politika, ary ny fialamboly. Vokatr'izany, kely loatra noho ny ilaina ny isan'ny mijery ireo lohahevitra manan-danja ireo, manasongadina ny hasarotry ny fisarihana ny sain'ny besinimaro amin'ny olana ara-tontolo iainana.

Tsy izany hatrany koa no mitranga. Ohatra iray mifanohitra amin'ny toe-javatra teo aloha ny Clean Nigeria Campaign (fanentanana Nigeria Madio), natomboka tamin'ny taona 2018 amin'ny tanjona hanafoana ny fangerena ankalamanjana ao amin'ny firenena amin'ny taona 2025. Tondroin'ny tatitra nataon'izy ireo fa tamin'ny taona 2018, Nizeriana 47 tapitrisa no mpangery an-kalamanjana, izay mitarika fahafatesan-jaza 100.000 mahery isan-taona, ka ny 90 isanjaton’ireo fahafatesana ireo dia mifandray amin’ny tsy fahadiovan'ny rano, araka ny tatitra nataon’ny UNICEF.

Ongoing awareness campaign, #SayNoTo Open Defecation, at Nyaya Motor Park…🚽🛁#2020WorldToiletDay pic.twitter.com/J8eKf8UHVb

— EHSDivision, Federal Ministry of Environment. (@EHS_Division) November 16, 2020

Hetsika fanentanana mitohy, [Ilazao tsia amin'ny] fangerena ankalamanjana, ao amin'ny Nyaya Motor Park…

Nampiasa ny fampiarahan'ny fitambaran'ny sehatra media ankihy, fiaraha-miasa amin'ny vondrom-piarahamonina, ary resaka tao amin'ny media sosialy ny fanentanana. Natao ho laharam-pahamehana ny fanabeazana araka ny tokony ho izy momba ny olana sady nasongadiny fa olana iraisana mitaky ny ezaky ny tsirairay ny famahana izany. Vokatr'izany, tamin'ny Oktobra 2022, ny fanjakana Jigawa no nambara ho fanjakana voalohany tsy misy fangerena ankalamanjana ao amin'ny firenena. Io zava-bita io no nampihena be ny tahan'ny kôlerà teo amin'ny fiaraha-monina sy nampihena ny fahafatesan'ny zaza.

Tsy ny halehibeny no tena mampiavaka an'ireo hetsika roa ireo, fa ny fahombiazan'ny fampitam-baovao ankihy mba hisarika ny sain'ny besinimaro momba ny lanja omentsika ny tontolo iainana. Raha nanaparitaka vaovao tamin'ny fomba mahomby ny hetsika voalohany ary namokatra fanadihadiana mifantoka amin'ny lohahevitra mifandraika amin'ny lohahevitra misongadina, dia mbola tolona ny hanombohan-dresaka izay hiitatra mihoatra izany. Tokony hampiroborobo ny fifanakalozan-kevitra izay miroborobo amin'ny tontolo tena izy ny fanentanana ankihy mahomby, mihoatra ny fampitam-baovao voalohany. Mifanohitra amin'izany kosa, nandray ny hetsika ivelan'ny aterineto, nifanerasera tamin'ireo vondrom-piarahamonina voakasik'izany eny ifotony ary niteraka fiovana tena izy mandeha tsikelikely kosa ny fanentanana farany.

Ankoatra izany, manahy ny amin'ny fahatongavan'ny vaovao any amin'ny daholobe ny mpanao gazety sasany sy ny fifanitsiany amin'ny fomba fijerin'ny Nizeriana momba ny fahazakàna ara-tontolo iainana. Tao amin'ny gazety iray nataon'i Evelyn Tagbo, mpanao gazety Nizeriana, dia tsikaritra fa latsaky ny 0,1 isanjaton'ny lahatsoratra navoakan'ny gazety Nizeriana roa nandritra ny roa na telo volana no niresaka fiovan'ny toetrandro. Nanatsoaka hevitra ihany koa ny fanadihadiana fa mbola olana goavana ny hantsana lehibe eo amin'ny fahatakaran'ny vahoaka ny fiovan'ny toetr'andro sy ny fiantraikan'ny fiovan'ny toetr'andro marina any amin'ny faritra.

Azon'ny fampiasantsika sehatra media ankihy ampiana tsara ny resaka ampahibemaso momba ny tontolo iainana sy ny fiovaovan'ny toetrandro. Na izany aza, kitro ifaharana ny fananantsika fahatakarana lalina tsy ny amin'ny fampiasana mahomby an'ireo sehatra ireo ihany fa amin'ny anjara asany manandanja amin'ny famolavolana ny saim-bahoaka momba ny resaka tontolo iainana. Ny fanabeazana no lakile amin'ny fianarana ny fomba fampiasana ireo sehatra ireo hampitana hafatra amin'ny fomba mahasarika. Fototra ny fahafantarana ny maha-zava-dehibe ny fandehanana mihoatra ny sehatry ny farangoteny, ny tarian'ny Twitter, ary ny ranty Facebook, ary miasa am-pahavitrihana mametraka fiovana azo tsapain-tanana sy manan-danja eo amin'ny fiarahamonintsika.