ireo olona Isangi mivelona amin'n,y reniranon'i Kôngô. Saripika avy amin'i Julien Harneis tao amin'ny Wikimedia Commons (CC BY-SA 4.0 Deed)

Nosoratan'i Grace Kobare

Ny Debok'i Kôngô no manana ny ala trôpikaly faharoa lehibe indrindra eto an-tany, ny Debok'i Amazôna irery no mahasongona azy. Izy dia fifangaroana renirano, ala, toeram-piraofana ahitra, ary honahona, fantatra ihany koa amin'ny haavon'ireo karazan-javamananaina ao aminy. Na izany aza, niainan'ilay faritra ny fitomboan'ny fanapahana hazo, ireo tetikasa fanorenana foto-drafitrasa, ary ny fitrandrahana mineraly toy ny coltan, diamondra, ary volamena, izay misy fiantraikany amin'ny tontolo iainana sy ny fiainana bibidia.

Ny momba ny Debok'i Kôngô

Nobodoin'ny olombelona ny Debok'i Kôngô ary nampiasainy nandritra ny 50.000 taona mahery. Izy no manohana olona 75 tapitrisa amin'ny sakafo, rano, ary fialofana. Manankarena hazo, solika ary mineraly, ampiasaina izy ho toy ny toerana midadasika fitahirizana karbôna manana ny lanjany manerana izao tontolo izao amin'ny fandrindràna ny entona mampitombo hafanàna, ny diôksida-na karbôna. Ny alan'ilay Deboka koa dia mandrindra ny toetrandro eo an-toerana sy any amin'ny faritra no sady manampy mampikoriana ireo loharano tena ilaina ho ana faritra iray midadasika ao Afrika.

Hita anatin'ireo sasany amin'ny tena mponina malaza indrindra ao amin'ilay Deboka ny elefanta, ny rajako, ny ragidro, ny okapi, ny leôparda, ny lalomena (hipôpôtama), ny ombidia ary ny liona. Samy manana ampahan-taniny ao amin'ny Debok'i Kôngô ireo firenena sivy (Angôla, Kameron, Repoblikan'i Afrika Afovoany, Repoblika Demaokratikan'i Kôngô (RDC), Repoblikan'i Kôngô, Borondi, Roandà, Tanzania, ary Zambia). Na izany aza, amin'ny ankapobeny dia firenena enina manana rakotrala midadasika ao amin'ilay faritra no misy ifandraisany amin'ilay ala trôpikalin'i Kôngô: Kamerona, Repoblikan'i Afrika Afovoany, Repoblika Demaokratikan'i Kôngô, Ginea ekoatôrialy, ary Gabôna. Notaterin'ny World Wide Fund (WWF) fa ao amin'ny Debok'i Kôngô dia ahitàna karazan-javamaniry mihoatra ny 10.000, ka 30 isanjato dia faritra tsy manampaharoa an'io farita io irery. Ny àlany dia mampialokaloka ireo biby tandindonin-doza, mihoatra ny 400 ireo biby mampinono, ary mihoatra ny 1.000 ireo karazana vorona. Ny sasany amin'ireo karazana dia manana anjara toerana lehibe amin'ny famolavolàna ny toetoetry ny ala fonenan-dry zareo. Ohatra, amin'ny ankapobeny ireo ala ao Afrika Afovoany dia manana hazo lava kokoa, saingy ireo hazo kely dia tsy mikitroka miohatra amin'ireo ala ao Amazôna na Bôrneô. 

Fanamby goavana ao amin'ny Debok'i Kôngô

Olona marobe, indrindra fa ireo vondrom-piarahamonina indizeny, no miankina amin'ny Debok'i Kôngô amin'ny sakafo, rano ary ireo fitaovana hikarakaràny ny famboleny. Any amin'ireo faritra sasany ao RDC, Kamerona sy Gabôna, dia nanaratsy ny toedraharaha ny fahasahirànana ara-toekarena. Noho ny tsindry ara-toekarena sy ny tsy fisian'ny asa any amin'ireo faritra an-tanandehibe, maro ireo olona tsy an'asa avy any an-tanandehibe no miverina any an'ala mba hiremby sakafo sy hahita izay hivelomana, izay vao mainka mametraka tsindry bebe kokoa amin'ny fiainan'ireo bibidia sy ireo harena natoraly.

Araka ny voalazan'ny Greenpeace, tato anatin'ny taona vitsivitsy dia nirohotra nankao Afrika daholo ireo mpampiasa vola mba haka tombony amin'ny harena voajanahary ananany. Indrisy, matetika izy io no atao amin'ny fomba manimba ny fiarahamonina sy ny tontolo iainana eo an-toerana. Marobe ireo orinasa no  mividy na manofa tany ao Afrika mba hitrandrahany harena voajanahary sy hanondrànany azy ireny.  Io fakàna malaky be sy amin'ny fomba midadasika io dia antsoina hoe “fakàna an-kery ny tany” noho ny fomba fitrangàn'ilay izy malaky be sy noho ny tsy fangaraharàn'ny sasany amin'ireo fifanarahana. Ny Firenena Mikambana dia mampitandrina hoe ireny fifanarahana ireny dia mety hampihena ny fahafahan'ny olona mahazo sakafo, mampihisatra ny fandrosoana ara-toekarena anaty fotoana maharitra ary handrava ireo faritra voajanahary manandanja. 

Mba hambolena voanio fanaovana menaka sy hévéa dia mametraka toeram-pambolena goavana ao amin'ny Debok'i Kôngô ireo orinasa iraisampirenena. Matetika ireny toerana fambolena ireny no fototry ny fandripahana ala goavana sy mitarika fifandonana amin'ireo vondrom-pirahamonina eo an-toerana. Ny fanapahana hazo amin'ny fomba tsy mijery lavitra sy tsy ara-dalàna ao amin'ny Debok'i Kôngô dia miteraka fanohintohinana henjana ny tontolo iainana sy ireo vondrom-piarahamonina ao an-toerana.  Na orinasa lehibe na madinika dia samy manapaka hazo amin'ny taha mampiahiahy avokoa, mitarika mankamin'ny fandripahana ala, fahaverezan'ny toerana fonenan'ny bibidia, ary mahatonga ilay faritra ho marefo kokoa manoloana ny fitovàn'ny toetrandro. Nandritra ny taona maro, nokapaina sy naondrana ireo hazo sarobidy mba ho ampiasaina amin'ireo vokatra toy ny fanaka sy gorodona. Na amin'izao fotoana izao aza, alefa sambo manerana izao tontolo izao ireo hazo azo avy amin'ny fitrandrahana ao amin'ny Debok'i Kôngô, isan'ireny i Etazonia (US), ireo firenena ao anatin'ny Fiombonambe Eorôpeàna (UE), ary mihabetsaka ny mankany Shina. Manana lalàna mipetraka i US sy ny UE ho fanakànana ny fanafàrana hazo tsy ara-dalàna — ny lalàna Lacey  ao Etazonia sy ny Fandrindràna ny Hazo ao amin'ny UE. Nanomboka nihatra ireny lalàna ireny ary nanery ireo mpandraharaha ho tomponandraikitra hanamarina ny fiavian'ny hazo nafàrany. Na izany aza, raha mbola misy ny fahafahana mandefa hazo tsy ara-dalàna mankany Shina, avadika ho vokatra fampiasa, ary amidy manerana izao tontolo izao, dia mbola hisy foana ny fandrisihana ireo orinasa hanohy hanapaka tsy ara-dalàna ireo hazo ao amin'ny Debok'i Kôngô.

Ny Debok'i Kôngô dia iray amin'ireo honahonan-karibôna farany eto an-tany no sady toeram-ponenana tena ilain'ny fahamaroam-piainana (biodiversity). Tena zavadehibe ny fiarovana azy io, saingy tsy maintsy ampifandanjana amin'ny filàn'ny sasany amin'ireo vondrom-piarahamonina mahantra indrindra eto amin'izao tontolo izao.

Ho an'ny maro ao RDC, mitondra hirika tsy fahita firy ara-toekarena ireo orinasa toy ny fitrandrahana ala sy harena ankibon'ny tany. Ny fanamby dia ny fikarohana làlana hanesorana ny olona ao anatin'ny fahantràna no sady mikajy ny tontolo iainana. Raha misy pôlitika mahitsy, dia azo ato io fampifandanjàna io. Ireo tetikasa toy ny Tohodrano Gaovana ao Inga, izay drafitra hanorenana toby fito famokarana herinaratra ahodin-drano ao amin'ny Riandrano Inga ao RDC, dia heverina hamokatra 40 gigawatts eo ho eo, izay mihoatra noho ny avo roa heny amin'ny herin'ilay Tohodrano Three Gorges ao Shina, izay tohodrano lehibe indrindra eto amin'izao tontolo izao. Lazain'ireo mpanohana azy fa ilay tetikasa dia hanampy hanome herinaratra azo antoka kokoa ao Afrika, hamorona asa, ary hampitombo ny fidirambolan'ny isan-tokantrano. Raha tsara tantana ilay tetikasa dia mety hahatonga an'i RDC ho ny lohany amin'ny resaka angovo azo havaozina. Ny fitrandrahana ‘coltan’ amin'ny fomba maharitra sy manaraka etika koa dia hanosika ny toekarena nefa tsy hanimba ilay deboka; na izany aza, amin'izao fotoana izao dia miatrika fiampangàna fanitsakitsahana zon'olombelona amin'ny endrika marobe ireo indostria, toy ny fampiasàna ankizy.

Raha hitarina, any anatin'ny fandraisan'izy ireo fanapahankevitra ara-toekarena dia tokony handray anaty kajiny ny karazan-javamananaina ireo tomponandraikitra ara-pôlitika, araka izay voalazan'i Profesora Sir Partha Dasgupta avy ao amin'ny Anjerimanontolon'i Cambridge ao anatin'ny 2021 Dasgupta Review, izay manindry fa raha tsy arovana araka ny tokony ho izy ny natiora, mety hisy fiantraikany henjana ara-toekarena sy ara-tontolo iainana. Nefa raha tena karakaraina tsara ilay deboka, dia hiroborobo anaty fotoana maharitra, na ny olona, na ny toekarena.

Fanantenana ho an'ny hoavy

Araka ny tatitry ny Center for International Forestry Research (CIFOR) – Ivontoerana Iraisampirenena Fikarohana momba ny Ala, raha mitohy tsy voara-maso ny fandripahana hazo sy faharavàn'ny ala dia ho fongana hatramin'ny 2050 ny 27% raha kely indrindra amin'ireo ala trôpikaly tsy mbola voakitika ao amin'ny Debok'i Kôngô izay nisy hatramin'ny 2020.

Notsindrian'ireo mpikaroka fa afaka manampy hampihena ny fandripahana ala sy ny fahapotehany ny pôlitika tsara kokoa fampiasàna ny tany, toy ny famoronana faritra voaaro, fanomezandàlana ho ana faritra ala azo trandrahana, ary ny ala sahanin'ny vondrompiarahamonina. Araka ny nambaran'i Pierre Ploton avy amin'ny Coopération Internationale en Recherche Agronomique pour le Développement (CIRAD), tsy hoe miaro fotsiny ny ala sy manohana fa manohana ihany koa ireo vondrompiarahamoina ireny tetikasa ireny, amin'ny alàlan'ny fampandraisana anjara azy ireo amin'ny fitahirizana no sady manampy an-dry zareo hamaly ny filàny andavanandro.

Nomarihan'ireo manampahaizana ihany koa fa i Afrika Afovoany dia faritra mitàna toerana goavana amin'ny fiarovana ny fahamaroam-piainana (biodiversity) noho ny lova voajanahary ananany sy ireo karazam-biby marobe tsy hita any an-toerana hafa. Nilaza i Richard Atyi, mpandrindram-paritra ao Afrika Afovoany ho an'ny CIFOR-ICRAF,  fa ny rindravoary (ecosystem) ao amin'ilay faritra no mandrafitra ny loharanonkarena iraisana izay manohana ny vahoaka amin'izao fotoana izao ka tsy maintsy arovana ho an'ny taranaka ho avy. Notsipihany fa tsy ireo firenena ao Afrika Afovoany irery no tokony hiandraikitra ny fiarovana azy, fa koa ny fianakaviambe  erantany.