Sary nomen'ny Untoldmag.org tamim-pitiavana.

Tao amin'ny UntoldMag ity antsafa ity no nivoaka voalohany tamin'ny 22 Jona 2025. Dika nokiraina no averin'ny Global Voices avoaka etoana ho ampahany amin'ny fifanarahana iray hifampizara votoaty. 

Anatin'ny fandripahana mitranga amin'izao fotoana izao ao Gaza, lasa fitaovana fototra amin'ny ady maoderina ny fanarahamaso biômetrika sy ny drôna. Khalil Dewan dia manampahaizana manokana amin'ny lalàna no sady mpanadihady. Manampahaizana Nomos avy ao amin'ny Anjerimanontolo SOAS ao Lôndôna izy. Nandany 15 taona mahery i Dewan nikarohana momba ny ady erantany hiadiana amin'ny fampihorohoroana sy ny fivadihany tamin'ny alàlan'ny IA, ny teknôlôjian'ny drôna, ary ny familiviliana ny lalàna. Ao anatin'io antsafa io, resahany ny fomba fivoaran'ny famonoana voakendry, ny fiantraikany amin'ny lalàna iraisampirenena, ary izay taratra avy ao Gaza momba ny hoavin'ny ady.

Walid El Houri (WH): Efa ampolo taona mahery ianao no nanao fikarohana momba ny ady ampiasàna drôna sy ny fanarahamaso. Ahoana no nanombohanao niasa tamin'io sehatra io?

Khalil Dewan (KD): Efa ho 15 taona, nanao fikarohana aho momba ny ady erantany hiadiana amin'ny fampihorohoroana sy ny fanafihana drôna. Voajeriko ny fandaharanasa drôna tao Etazonia, Frantsa, UK sy hafa maro, ary ny iray tamin'ireo zavatra lasa nibaribary dia ny fomba nataon'ireny hery tandrefana ireny nampiasàna ny drôna ho amina tanjona statejika marobe. Indrindra indrindra, manamora ny famonoana izy ireny, amin'ny alàlan'ilay antsoiko hoe famadihana ny ady ho isambatan'olona, endrika iray vaovaon'ny fifandonana tsy ikendren'ny fanjakana ireo vondrona mitam-piadiana fotsiny intsony, na firenena fahavalo, fa ny isambatan'olona mihitsy, mifototra amin'ny fitondrantenany na izay ambana tsikaritra.

WH: Afaka hazavainao ve ny tianao ambara amin'ny “famadihana ny ady ho isambatan'olona”?

KD: Io dia momba ny fikendrena olona fa tsy ireo lasibatra ara-tafika nahazatra. Afaka misidina ny drôna ary maharakotra faritra lavitra no sady mamely olontsotra izay tsy afaka ny hiaro tena kely akory araka ny lalàna. Ity karazana fikendrena ity no nibahana toerana nandritra ny taompolo roa farany tao anatin'ny ady amin'ny fampihorohoroana. Ary ankehitriny, miaraka amin'ny rafitra fikendrena ampiasàna ny AI, lasa vao mainka olana be ny toejavatra misy.

WH: Ahoana no ampiasana ny AI amin'ireo famonoana voakendry, indrindra fa any amin'ireo toerana toa an'i Gaza?

KD: Raha ny momba an'i Israely, ohatra, nahita isika ny fampiasana ny rafitra fikendrena ampiasana ny AI tamin'ny alalan'ny drôna. Namboarina ireny rafitra ireny mba hikirakira angondrakitra midadasika sy hanampy amin'ny famantarana ireo lasibatra izay mety ho voadaroka any amin'ny toerana misy azy, indrindra fa any amin'ireo tontolo an-tanàndehibe manahirana toa an'i Gaza. Nefa tena olana be izany, indrindra fa rehefa ampiasain'ireo fanjakana toa an'i Israely na Etazonia, izay efa miasa sahady anatina toetsaina tsy miraharaha, midika fa efa mirona amin'ny fandarohana ry zareo, na misy na tsia ny fanamarinana mazava araka ny lalàna.

WH: Inona no fiantraikany araka ny lalàna aterak'io rojom-pamonoana ampiasana AI io?

KD: Manasarotra ny zavatra rehetra io. Tsy hoe fotsiny manontany tena isika raha ara-dalàna ilay famonoana na tsia. Atrehantsika izao ny fitanilàna algorithmique ao anaty rafitra AI. Fitanilàna narafitra sy napetrak'ireo fanjakana. Anaty ady iray mitam-piadiana, miteraka ahiahy goavana marobe momba ny lalàna sy ny fitsipi-pitondrantena ny fianteherana amin'ny teknôlôjia tahàka izany. Iza no namorona ilay rafitra? Inona avy ireo fitanilàna natsofoka ao? Iza no tomponandraikitra raha olona tsy misy idirany no maty?

WH: Hitantsika ny fampiasana ireo fitiliana biômetrika nandritra ny fanesorana olona tao Gaza. Inona avy no  fiantraikan'ny fanarahamaso tahàka izany eo amin'ny sehatry ny maha-olona?

KD: Tena manahirana ny saina io. Rehefa i Israely no nanokatra ny lazainy fa lalantsara fivoahana tao Gaza, napetraka teo anelanelana fotodrafitrasa lehibe roa ireo Palestiniana ary noterena hotiliana ny tarehin-dry zareo talohan'ny namelàna an-dry zareo hivoaka. Tanaty daroka baomba sy fanafihana an'habakabaka no nanatontosana azy io, ary asehon'io ny fampiasana ny fakàna angondrakitra biômetrika ho toy ny fepetra mialoha ny hahatafavoaka velona. Ny Palestiniana no efa anisan'ireo vondrom-piarahamonina faran'izay voaara-maso indrindra eto an-tany, ary izao ny fanerena biômetrika dia atao fitaovampiadiana mandritra ny krizy amin'ny maha-olona.

WH: Mifanaraka amin'ny lalàna iraisampirenena ve io fomba fanao io?

KD: Azo antoka fa miteraka ahiahy goavana io. Avilivily ny lalàna iraisampirenena, indrindra fa ireo firenena tandrefana, mba hanamarinana ireo famonoana voakendry, na ivelany na anatina fifandonana mitam-piadiana. Ianteheran-dry zareo ny tohankevitra momba ny ambana mananontanona, ny fiarovantena, ary ny fampiasana hery, kanefa raha ny marina, hitarin-dry zareo ny fetran'ny lalàna. Ny fanerena hanao fitiliana biômetrika mandritra ny krizy iray, ohatra, dia mifanaraka amina paikady iray midadasika kokoa fanarahamaso sy fanimbazimbana ny maha-olona, fa tsy fiarovana ny maha-olona.

WH: Inona no anjara toeran'ireo mpisehatra tsy miankina ao anatin'io tontolo vaovaon'ny ady io?

KD: Na amin'ny fikiràna angondrakitra, na fampandrosoana ny AI, na ny tohana ara-pitaovana dia mihamitombo hatrany ireo mpisehatra tsy miankina. Io fidiran'ny tsy miankina amin'ny sehatry ny ady io no vao mainka mahasarotra kokoa ny fanondroana izay tomponandraikitra. Tsipika manjavozavo no anananao eo anelanelan'ny andraikitry ny fanjakana sy ny orinasa, ary tsy mbola ampy fitaovana hiatrehana izany ny lalàna iraisampirenena.

WH: Ahoana no fahitanao ny hoavin'ny AI sy ny fizakantena amin'ny fandrafetana sahan'ady?

KD: Ny atrehantsika maso ao Gaza dia ny hoavin'ny ady, ny fitambaran'ny AI, ny fizakantena, ny famonoana voakendry ary ny familiviliana ny lalàna. Ihazakazahan'ireo fanjakana ny tsy ho tara ao anatin'io sehatra io. Ny Ilabolantany Atsimo dia manamboatra ny drôna azy ireo manokana sy ny fahaizamanao AI an-dry zareo ary mandalina ireo taona 20 farany, indrindra fa ireo fihetsik'i Israely ao Gaza, amin'ny fametraham-panontaniana hoe: “Raha afaka miala bala ho tsy voasazy amin'io ry zareo, inona no tokony ho fipetratsika?”

WH: Inona no torohevitra omenao ho an'ireo fanjakana any amin'ny Ilabolantany Atsimo milomano ao anatin'io tontolo io?

KD: Mazava ny hafatro: araho araka izay tratra ny lalàna iraisampirenena. Hajao ireo fenitry ny fitsipi-pitondrantena, ny fahalalam-pomba, raha tianao, nefa koa ekeo ny zavamisy ara-jeôpôlitika. Ao anatin'ny dingana fanaovana lalàna, tsy maintsy mipetraka ho afaka mifaninana ireo fanjakana. Tsy tokony ho andevozin'ny lalàna iraisampirenena izay ampiasan'ireo mpisehatra matanjaka ho fitaovampiadiana ry zareo, nefa koa tsy tokony hamela an'io. Resaka fandanjalanjana ny fitsipi-pitondrantena sy ny fitazonan'aina io, satria raha nampianatra antsika ny zavatra rehetra i Gaza, dia resaka lalàna, pôlitika ary fisiana mihitsy ny fitazonan'aina ankehitriny.