fandravahana nataon'i Marco Martínez sy ny ekipan'i Rising Voices, nahazoana alalana.

Rising Voices (RV): Ahoana ny fomba ilazanao ny tenanao?

Wilmer Aram Ajú: Mi nombre es Wilmer Aram Ajú y suelo presentarme también con el nombre Saq Imox (el apellido de mi familia que no heredé pero que quise adoptar también). Soy de la aldea El Novillero, Santa Lucía Utatlán, Sololá, Guatemala y soy mayahablante k’iche’. Estudié la Licenciatura en Arte en la Universidad San Carlos De Guatemala y soy profesor de educación musical. Me gustan las artes gráficas y la cerámica, soy serigrafista, músico y me encanta relacionar cada cosa que hago con mi cultura k’iche’.

Wilmer Aram Ajú:  Wilmer Aram Ajú no anarako, ary matetika koa aho no mandeha amin'ny (anarana) Saq Imox (anaran'ny fianakaviako, izay tsy nolovaiko fa tiako horaisina ihany koa). Avy any an-tanànan'i El Novillero, Santa Lucía Utatlán, Sololá, Guatemala aho ary miteny Maya K'iche’. Nianatra zavakanto tao amin'ny Oniversiten'i San Carlos tao Guatemala aho ary mampianatra mozika. Tiako ny zavakanto an-tsary sy ny seramika, mpanonta amin'ny efijery lasoà aho, mpitendry mozika, ary tiako ny mampifandray izay rehetra ataoko amin'ny kolontsaiko K'iche.

Photo of Wilmer Aram Ajú, shared with his permission.

RV: Inona no tianao hozaraina amin'izao tontolo izao momba ny fiteny sy ny zara-taninareo izao? 

Wilmer Aram Ajú: Mi comunidad es maya hablante k’iche’ y tenemos mucha tradición cultural tangible e intangible, tenemos esculturas de todos los tamaños que nos dejaron nuestros abuelos y abuelas. Nuestra cultura está muy arraigada al conocimiento k’iche’.

Me gustaría que nuestro idioma sea usado no sólo para comunicarnos verbalmente, sino también en murales, canciones, e incluso en rotulación en espacios públicos. Así mismo, que seamos más conscientes que nuestro idioma tiene su propio sistema de escritura que llamamos tz’ib’ y está lleno de historia y sabiduría.

Wilmer Aram Ajú: Vondrom-piarahamonina Mayana miteny K'iche’ ny vondrom-piarahamonina misy ahy, ary manankarena vakoka ara-kolontsaina azo tsapain-tanana sy tsy azo tsapain-tanana. Manana sary sokitra amin'ny habeny rehetra navelan'ny raibe sy renibenay ho anay izahay. Mamaka lalina amin'ny fahalalana K'iche ny kolontsainay.

Tiako ny teninay ho ampiasana amin'ny fifampiresahana am-bava, miampy sary an-drindrina, hira, ary eny fa na dia amin'ny famantarana eny amin'ny seha-bahoaka aza. Tiako koa izay hahatsapa kokoa fa manana rafitra anoratana azy manokana ny fiteninay, izay antsoina hoe Tz'ib’, ary feno tantara sy fahendrena ao aminy.

Soratra am-bato zavakanto Maya K'iche’ avy amin'i Saq Imox, nozaraina araka ny alalana nomeny.

RV: Nofinofy tahaka ny ahoana no tianao tanteraka amin'ny fiteninao na anjotra na ivelanjotra?  

Wilmer Aram Ajú: Una problemática muy grande en mi comunidad es que mi generación es la última que habla nuestra idioma. Yo tengo 31 años. Las personas más jóvenes entienden un poco, pero las infancias ya no lo hablan. Por eso, me parece muy importante trabajar por el idioma maya’ k'iche’ a través del arte, la música, la pintura y mostrar a las nuevas generaciones que se pueden crear muchísimas cosas con nuestro idioma. Anteriormente he realizado talleres presenciales, pero me he dado cuenta que solo se queda con las personas que participan en el taller, y quisiera que el compartir llegue a más personas de mi comunidad y mi municipio.

Quiero que, a través del sistema de escritura maya se conecte el idioma y el arte. Que las personas que ya no hablan mucho nuestro idioma, comprendan que es muy importante conocerlo, abrazarlo, convivir y materializarlo a través de la escritura antigua.

Wilmer Aram Ajú: Ny olana lehibe iray eo amin'ny fiaraha-monina misy ahy dia ny taranaka misy ahy no farany miteny ny fiteninay. 31 taona aho. Mahazoazo izay lazaina ny zandry, fa tsy miteny azy intsony ny kilonga. Izany no antony iheverako fa tena zava-dehibe ny miasa ho an'ny fiteny Maya K'iche’ amin'ny alalan'ny zavakanto, mozika, sary hosodoko, ary hanehoana amin'ny taranaka vaovao fa zavatra maro no azo foronina amin'ny fiteninay. Efa nanao atrikasa mivantana amin'ny olona aho teo aloha, saingy tsapako fa mijanona ho an'ny olona mandray anjara ihany izany, ary tiako ny hizara izany amin'ny olona maro kokoa ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy ahy sy ny kaominina misy ahy.

Tiako ny fiteny sy ny zavakanto hifandray amin'ny alalan'ny rafi-panoratana Maya. Tiako ny olona tsy miteny firy intsony amin'ny fiteninay hahatakatra ny maha-zava-dehibe ny fahafantarana azy, ny fandraisana azy, ny fiainana aminy ary ny fametahana azy amin'ny alalan'ny soratra tranainy.

RV: Inona ny tetikasanao amin'ity Programa Fanoitra (Catalyst) ity? 

Wilmer Aram Ajú: Facilitaré talleres a infancias, jóvenes y adultos sobre el sistema de escritura maya antigua, no solo para que conozcan los glifos, sino a través de ello, generar más curiosidad por el idioma y su relación con el arte maya. Rotularemos espacios públicos utilizando nuestra lengua y nuestro sistema de escritura, también publicaremos infografías y haremos exposiciones sobre la representación en tz’ib’ de elementos importantes de la vida cotidiana.

Wilmer Aram Ajú: Hohamoraiko ny atrikasa momba ny rafitra fanoratana Maya fahiny ho an'ny ankizy, tanora ary olondehibe, tsy amin'ny hahafahan'izy ireo mianatra ny sora-bato ihany fa mba hisian'ny fahalianana bebe kokoa amin'ny fiteny sy ny fifandraisany amin'ny zavakanto mayana. Hanome marika toerana ankalamanjana mampiasa ny fiteninay sy ny fomba fanoratanay izahay. Hamoaka torohay antsary ihany koa izahay ary hanao fampirantiana momba ny endri-panehoana ireo singa manan-danja amin'ny fiainana andavanandro amin'ny Tz'ib’.

Zavakanto sokitra soratra amin'ny vato Maya K'iche’ nataon'i Saq Imox, nozaraina araka ny alalana avy aminy.

RV: Nahoana no zava-dehibe aminao ny mamorona sy mamakivaky ireo dingana amin'ny fampiasana, fanamafisana, famelomana indray ary/na fampiroboroboana ny fiteninao amin'ny alàlan'ny fampitam-baovao sy fitaovana nomerika?

Wilmer Aram Ajú: Porque las herramientas digitales están cada vez más presentes en nuestra cotidianidad y la mayor parte de la información que absorbemos está en este medio. Es importante utilizarlas a nuestro favor promoviendo nuestros idiomas.

Wilmer Aram Ajú: Satria miha ampiasaina amin'ny fiainantsika andavanandro hatrany ny fitaovana ankihy, ary raisintsika amin'ny alalan'ity fitaovana ity ny ankamaroan'ny torohay. Zava-dehibe ny fampiasana azy ireny ho amin'ny tombontsoantsika ho fampiroboroboana ny fitenintsika.

RV: Inona no holazainao izay mampientanentana anao amin'ny fizarazarana ity dingana ity amin'ireo hafa mpiteny teratany ao Goatemalà?

Wilmer Aram Ajú: Me emociona mucho conocer los proyectos realizan en otras comunidades para fortalecer su idioma, llevarme esas ideas en mi comunidad y si me es posible, replicarlas y crear más actividades para revitalizar el idioma maya k’iche’.

Wilmer Aram Ajú: Tena faly aho mianatra momba ireo tetikasa tanterahina any amin'ny vondrom-piarahamonina hafa hanamafisana ny fiteniny, hitondra ireo hevitra ireo amin'ny vondrom-piarahamonina misy ahy, ary raha azo atao, ny manamaro azy ireo sy manao hetsika maro kokoa hamelomana indray ny teny Maya K'iche’.

RV: Inona no tianao holazaina amin'ireo hafa mpiteny Maya Ki'che’ amin'ny fanohizana ny fitenenana sy ny fanamafisana ny fiteniny?

Wilmer Aram Ajú: Rutzil iwach iwonojel, ri un b’i are Saq Imox, kawaj kinsik’ij konojel ri q’ojomanelab’, si aj tz’ib’ab’, ri ajb’ix, Qab’ana ri qachak pa qach’ab’al, kojb’ixonoq pa qach’ab’al, kojtz’ib’anoq pa qach’ab’al, kojch’awoq pa qach’ab’al. Ri oj maya’ winaq oj k’aslik rumal ri qach’ab’al, ri qati’t qama e k’aslik pa le qatzij.