Sary avy amin'i Arzu Geybullayeva noforonina tamin'ny Canva Pro, arahana pikantsary avy amin'ny tatitra an-dahatsarin'ny DW “Tiorkia: Paikady roa an'i Erdogan hamelezana ny Kiorda” sy ny Times New World “Mikatsaka fanitsiana hahafahana mifaninana indray amin'ny fifidianana ho filoham-pirenena ireo mpiaradia goavana ara-pôlitika amin'i Erdogan“.

Tamin'ny 2023, rehefa nirotsaka indray hofidiana tao Tiorkia i Recep Tayyip Erdoğan dia nilaza tamin'ireo mpifidy fa io no ho fotoana farany. Raha araka ny lalàna amin'izao fotoana izao, fe-potoana dimy taona indroa ihany ny filoha ao Tiorkia no afaka mijanona amin'ny toerany, saingy tsikaritra ankehitriny fa hikatsaka fotoam-piasana faninefany i Erdoğan (voaràran'ny lalàmpanorenana). Hanatontosàna izany, ilainy ny mahita fomba hanovàna ny lalàmpanorenana, saingy tsy afaka ny hisy izany raha tsy vitany ny mahazo ny fanohanan'ilay antoko lehibe mpomba ny Kiorda ao Tiorkia.

Ny antokom-bahoaka ho an'ny Fitoviana sy Demaokrasia (DEM, HDP teo aloha, no antoko fahatelo lehibe indrindra ao Tiorkia, ary ny DEM irery no manana ny isan-tseza takiana ao amin'ny antenimiera afaka hitondra fanovàna (raha mahazo fandrisihana tsara). (Izany dia satria nahazo seza 57/600 ao amin'ny antenimiera ilay antoko, taorian'ireo fifidianana solombavambahoaka farany indrindra).

Raha araka ny lalàmpanorenana, mety efa voafetra ny fotoam-piasain'i Erdoğan, saingy efa nikarakara an'io tsy fetezana io izy tany aloha. Tamin'ny 2014 izy no voalohany voafidy ho filoha, avy eo tamin'ny 2018. Voafidy indray fanintelony izy tamin'ny 2023, tamin'ny fitanisàna tsy fahatomombanana nifototra tamin'ny filazàna fa nisy ny fahalaniany tamin'ny 2014 fony Tiorkia teo ambanin'ilay rafitra parlemantera taloha. Tamin'ny 2017, nikisaka niala tamin'ny rafitra parlemantera i Tiorkia, na naka ny rafitra ambany fifehezan'ny filoham-pirenena izay tena nampitombo be ny fahefana mpanatanteraka sy mpanao lalàna teo an-tànan'ny filoha. Araka izany, rehefa nanambara ny firotsahany i Erdoğan tamin'ny 2023, nolazainy fa, raha ny marina, ny 2023 no manomboka ny fotoam-piasàny voalohany, satria tsy isaina ny fe-potoana teo anelanelan'ny 2014–2018 fa rafitra tranainy iny.

Antenain'i Erdoğan ny hahasarika ireo mpikambana avy amin'ny DEM amin'ny alàlan'ny famaliana ireo tena fototry ny fitakiana pôlitika nataon'ny hetsika kiorda. Sady miezaka mambabo fo ny DEM, ezahan'i Erdoğan ny hanao izay hahakely fitia sy hampietrena ny sisa tavela amin'ny fanoherana pôlitika ao Tiorkia, ambany fitarihan'ny antoko repoblikàna (CHP) amin'ny alàlan'ny fanakanana azy tsy ho afaka handrotsaka kandidà azo itokiana ho filoham-pirenena mety ho afaka handresy azy amin'ny fifidianana ho filoham-pirenena.

Ny hetsika kiorda ao Tiorkia no misolo tena ireo tena vitsy an'isa indrindra voahilikilika ao amin'ilay firenena. Niainan'ireo Kiorda ny haavo faran'ny ambony tamin'ny famoretana ara-pôlitika hatramin'ny nanangànana an'i Tiorkia tamin'ny 1923, isan'ireny ireo fandraràna ara-pôlitika natao an'ireo antoko Kiorda, ny fanesorana sy fampidirana am-ponja ireo solombavambahoaka kiorda ary ny fandavana tsy hanome ireo zo fototra maha-olona ny teratany manam-piaviana kiorda, toy ny fampiasàna ny tenindrenin-dry zareo. Mampihomehy ny hihevitra hoe ny DEM dia mety hanampy amin'ny fitanana anjara toerana goavana amin'ny fanampiana an'i Erdoğan. Hatramin'ny 2015, betsaka ny vitan'i Erdoğan hanimbàna ny DEM sy ny hetsika kiorda. Marobe ireo Kiorda ben'ny tanàna voafidy, 58 raha ny marina, no nesorina tamin'ny fomba tsy ara-dalàna tamin'ny toerany noho ny filazàna fisiana fifandraisan'izy ireny amin'ireo Kiorda mpikatroka, ary nosoloina olo-mahatoky notendren'ny governemanta. Ny Antokon'ny Mpiasa avy ao Kiordistàna, na PKK, no voalaza amin'izany, izay tondroin'i Tiorkia sy ny Tandrefana ho vondrona mpanao asa fampihorohoroana.

Tamin'ny 2016, nosamborin'ny fitsaràna mpomba an'i Erdoğan ireo zokiolona mpitarika ny antoko DEM, toa an'i Selahattin Demirtaş tamin'ny alàlan'ny fiampangàna sandoka ho niketrika hetsipanoherana tamin'ny 2014, fantatra tamin'ny hoe “‘hetsipanoheran'ny Kobanî’ tany amin'ireo faritra ao amin'ny firenena betsaka Kiorda mipetraka”. Ny May 2024, nohelohina hifonja 40 taona mahery izy ary nahazo sazy fanampiny roa taona sy tapany tamin'ny Jolay 2024.

Inona no mety ho atolotr'i Erdoğan ho an'ny DEM?

Mety ho ny resaka tombontsoa manokana sy ny “realpolitik” (politikam-pitantanana ny fandriampahalemana) no hanosika ny fanampian'ny Kiorda an'i Erdoğan. Tany amin'ny faran'ny 2024, nanomboka nifampiraharaha tamin'ny mpitantana ny DEM i Erdoğan sy i Devlet Bahçeli, ilay nasiônalista mpiaradia mpiara-mitantana aminy avy amin'ny faran'ny havanana. Zava-tsy nampoizina io, indrindra fa, ara-tantara, i Bahçeli, izay mitarika ny antoko tiorka MHP, antoko tena mpanohana hiringiriny ny Tiorka, dia mpankahala Kiorda sy mpanohitra ny zon'ireo vitsy an'isa. Na izany aza, ny antoko Rariny sy Fampandrosoana misy an'i Erdoğan (AKP) ary ny MHP an'i Bahçeli dia tsy manana ny isan-tseza takiana mba hanovàna ny lalàm-panorenana.

Nisy honohono niporitsaka avy amin'ireo fifampidinihana niafina nifanaovan'ny AKP/MHP sy ny DEM milaza hoe miomana ny hanambara ny famotsorana an'i Abdullah Öcalan i Erdoğan. Öcalan dia mpanorina sy mpitarika teo aloha tao amin'ny PKK. Lohandohany maharesy lahatra izy, ary any am-ponja ao Tiorkia hatramin'ny nisamborana azy sy nanamelohana azy tamin'ny 1999. Ny fiantohana ny famotsorana azy dia ho fandresena goavana ho an'ny DEM, satria ho an'ireo Kiorda erantany, izy no toy ny Nelson Mendela ho an-dry zareo. Voalaza ihany koa fa i Erdoğan dia mihevitra ny hanome fizakantena ho an'ireo Kiorda ao Tiorkia. Tsy fantatra izay ho dikan'izany rehefa hampiharina, saingy mety hahitàna ireo fepetra toy ny fiarovana araka ny lalàna ny zo ara-kolontsaina ary angamba ny fizakantena ara-paritra. Ny famotsorana an'i Öcalan ampiarahana amin'ny fizakantena ara-kolontsaina/ara-pitantanana dia mety ho tombony, izay sarotra ny handà/hanilika azy.

Raha mbola mitohy ny fifampidinihana, nanao dingana niaraka tamin'izay ny rafi-pitsarana mpomba an'i Erdoğan ao Tiorkia mba hanangolena ny sisa tavela amin'ny mpanohitra ara-pôlitika. Ny 21 Janoary, tsy nampoizina fa nosamborin'ireo manampahefana mpampihatra lalàna ary nampidirin'izy ireo am-ponja i Umit Özdağ, mpitarika ny hery farany havanana Antokon'ny Fandresena (ZP). Özdağ dia nampangaina ho naniratsira an'i Erdoğan. Tsy mpisehatra goavana amin'ny pôlitika i Özdağ ka hoe hanohintohina ny vintan'i Erdoğan ho voafidy indray, fa ny fanilihana fahatany azy tsy ho anatin'ny lalao pôlitika dia fikendrena handefa hafatra mazava: vonona i Erdoğan hampiditra am-ponja izay rehetra mpifanandrina ara-pôlitika aminy, na rahoviana na rahoviana tiany hanaovana izany. Mibaribary ny hafatra tahaka izany ho an'i Ekrem İmamoğlu manokana, ilay ben'ny tanàna mambabo ny fon'ny maro ao Istanbul, avy amin'ny CHP, toerana izay efa notànan'i Erdoğan. Nandritra ny fifidianana ho filohampirenena tamin'ny 2023, marobe ireo mpifidy nanantena fa ny CHP dia hanendry an'i İmamoğlu hifaninana amin'i Erdoğan, izay nolavin'ny filohan'ilay antoko tamin'izany fotoana izany, Kemal Kiliçdaroğlu, izay nisafidy ny tenany ho mpifaninana amin'i Erdoğan ary resy.

Atahoran'i Erdoğan i İmamoğlu satria olo-malaza ao amin'ny firenena ary manana dindo miely patrana. Tsy diso toerana ilay tahotr'i Erdoğan, satria indroa nahavita nandresy ny AKP i İmamoğlu (2019 sy 2024) rehefa nirotsaka ho ben'ny tanàna. Tamin'ny 2023, nanosoka hevitra ny fitsapankevitra fa raha izy no naroson'ny CHP ho kandidà ho filohampirenena nifaninana tamin'i Erdoğan, mety nandresy azy. Ny fahatahorana an'i İmamoğlu no toa antony ho an'ireo mpampanoa lalàna mpomba an'i Erdoğan hitondra vesatra hamelezana azy ho naniratsira mpikambana ao amin'ny governemanta. Mbola napetraka any amin'ny Fitsarana mpandrava didy ilay fanamelohan'ny fitsarana. Raha toa voatazona ilay fanamelohana, mety horaràna tsy hanao pôlitika intsony i İmamoğlu. Tamin'ny 27 Janoary, nisy vesatra vaovao anenjehana an'i İmamoğlu ho naniratsira manampahaizana manokana iray vavolombelona avy amin'ny governemanta.

Hitàna toerana lehibe amin'ny fanampiana ny fampandrosoana na fampihisàrana ny zotra demaokratikan'i Tiorkia ireo Kiorda ao Tiorkia. Raha jerena ny jaly niaretan-dry zareo ara-tantara amin'ny maha-vitsy an'isa azy, angamba mety ho hirika tokana tsy hiverina eo amin'ny fiainany ny vina hananan-dry zareo fiarovana araka ny lalàmpanorenana sy ny famotsorana olomalaza ara-pôlitika (ho takalon'ny fanampiana an'i Erdoğan hankany amin'ny fanovàna ny lalàmpanorenana).  Mety ho adivarotra Faustian io. Io dia mety hanampy hanamafy ny fihoaram-pefy fanaon'i Erdoğan izay nanimba ny fototra maha-tany tàn-dalàna  an'i Tiorkia. Mety ho tanjona pôlitika voafetra no azon'ny DEM tratrarina tsy misy firaharahàna ny fanaovana adisisika mba hisiana fitantanana demaokratika ho an'ny teratany tiorka rehetra, ny ankamaroan'izy ireny dia mety tsy hanohana ny hamotsorana an'i  Öcalan avy any am-ponja.

Tsy vao sambany ny hetsika kiorda no nanao safidy tahaka izao. Tamin'ireo hetsika tamin'ny 2013 tao Tiorkia nanoherana an'i Erdoğan tao amin'ny kianja Gezi, nifehy tena ireo Kiorda pôlitisiàna tsy hanakiana an'i Erdoğan ary tsy niara-nijoro tamin'ireo marobe mpanao fihetsiketsehana izay nitaky ny hampitsaharana ny fomba fitondra feno kolikoly sy tsy refesi-mandidy fanaon'i Erdoğan. Naleon'ny hetsika kiorda tamin'io fotoana io niditra tamina fifampiraharahàna lalina tamin'i Erdoğan hijerena raha mety hisy fifanarahana ho vita hamotsorana an'i Öcalan sy hiantohana ny zon'ireo Kiorda vitsy an'isa ao Tiorkia.

Tamin'i 2015, nialàn'i Erdoğan io fifanarahana io, ary tsy misy ny antoka hoe tsy hamadika indray ny DEM izy. Kely ny finoana hoe fanapahankevitra tena mety no horaisin'ny hetsika pôlitika kiorda amin'ity indray mandeha ity ka hijoro hiaraka amin'ireo mpanohitra ara-pôlitika ao amin'ny firenena, sy hanampy hampiato ny 20 taona mahery nitondràn'i Erdoğan. Araka ny fijerin-dry zareo, azo hamarinina ny fanapahankeviny hanampy an'i Erdoğan.  Tsy nanao na inona na inona hijoroana hiaro ny zon'ireo Kiorda ny mpanohitra ara-pôlitika, indrindra fa ny CHP.

Tsotra ny hany tohankevitra ho an'ny DEM mba hijoroana hanohitra an'i Erdoğan: Zavatra tokony hatao izany, satria inona no lanjany raha azon-dry zareo ny zo ara-kolontsaina sy ny famotsorana an'i Öcalan nefa ry zareo hitohy hiaina ambany fitondrana tsy refesi-mandidy? Vantany vao azon'i Erdoğan izay ilainy, zava-dehibe ny mahatsiahy fa afaka esoriny mora foana ireo zo, ary araka izany, afaka atao tahaka izay koa ny fahafahan'i Öcalan.