Sarin'i Shamshad Abdullayev avy amin'ny rakitr'i Aybarsha Bojeeva. Nahazoana alàlana.
Nodimandry ny 23 Oktobra 2024 i Shamshad Abdullayev, iray amin'ireo poeta manan-danja indrindra amin'ny teny rosiana amin'izao fotoana izao sady mpanorina ilay antsoina hoe “Sekolin'ny Tononkalo ao Fergana” (raha ny marina, tsy nisy ny “sekolin'ny tononkalo”, fa fikambananà mpanakanto mitovy hevitra fotsiny. Ilay voambolana hoe “Sekolin'ny Tononkalo ao Fergana” dia noforonina tao Moskoa. Tamin'ny andro nahafatesany, nosoratana manerana izao tontolo izao ho fahatsiarovana azy ny filazàna manjo, ary notaterin'ireo fampahalalam-baovao lehibe indrindra amin'ny teny rosiana natokana ho an'ny kolontsaina sy lohahevitra hafa manerana izao tontolo izao ny fodiamandriny.
Ho an'ny olona iray izay tsy mahay teny rosiana na tsy mamaky tononkalo amin'ny teny rosiana voasoratra amin'izao fotoana izao, mety tsy mazava ny antony isaonan'ireo sangany ara-kolontsaina rehetra taorian'ny vanim-potoana Sovietika an'ity teratany iray avy ao Fergana ity, izay tanàna iray any amin'ny ilany atsinanan'i Ozbekistàna, any amin'ny faritra manamorona an'i Azia Afovoany. Mba hahatakarana izany, ilaina ny manadihady ny antony mahatonga ireo monina lavitra an'i Rosia mbola mavitrika manoratra literatiora amin'ny teny rosiana amin'izao fotoana izao.
Azo antsoina hoe fotokevitry ny rosôfônia ny teny fototra anatin'io lahateny io, izay mitovitovy amin'ny frankôfônia. Ezaka hitadiavana ny singa ara-kolontsaina iombonana eo amin'ireo mponina tao amin'ny firenena Sovietika taloha izay mbola miteny rosiana ankoatra ny tenindrazany izy io. Na misy aza sasany amin'izy ireo, anisan'izany ireo olo-malaza ara-kolontsaina tao amin'ny firenena Sovietika taloha, mandray ny teny Rosiana ho fitenin'ny mpibodo (Zeôrzia) na fitenin'ny fahavalo (Okraina), ho an'ny maro dia lasa toy ny teny Anglisy ho an'i India na ny Espaniôla ho an'i Amerika Latina izy io: fiteny ifandraisana sy hanoratana literatiora.
Na izany aza, ao anatin'ny tontolon'ny tsy fandàvana ny fiteny rosiana, tsy rosôfônia no ambaran'ireo mpikaroka maro fa ny fanalàna ny fiteny rosiana tsy ho tenin'ny mpanjanaka. Matetika, tsy latsa-danja noho ny an'ireo teratany Rosiana ny fandraisan'ireo tsy Rosiana anjara tanatin'ny hetsika ara-literatiora iraisana. Ohatra mivaingana amin'izany i Abdullayev.
Teraka tao Fergana Sôvietika izy tamin'ny 1957, niteny tsara ny ozbeka tenindrazany izy ary nahatakatra tsara ny fiteny oigoro, saingy tsy nanoratra afa-tsy tamin'ny fiteny rosiana. Tena nisosa ny fanoratany azy, hany ka toy ny hoe kisendrasendra fotsiny ihany no nahatongavan'ny fiteny rosiana tao Rosia, ary avy any an-tanànan'i Abdullayev no nipoirany.
Amin'ny lafiny maro, teo ihany koa ireo antony ara-tantara sy sôsialy, fa tsy ara-literatiora ihany. Lasa fonenan'ireo vahoaka maro niharan'ny famoretana sy nafindra toerana i Ozbekistàna, ka na tany an-tany efitra ozbeka aza dia nahitàna Tiorka Meskhètes avy any Zeôrzia sy Tatara avy any Krimea ao Bakhchisaraï, ary dia feno olona maro tena manam-panahy ireo tanàna kely. Tsy vitan'izany ihany anefa.
Ny tena goavana dia ny nahavitan'i Abdullayev, izay nipetraka tany an-kodahodan'i Azia Afovoany, tamin'ny alalan'ny finiavany, ny talentany, ary ny literatiora miafina tsy voasivana navoaka tao amin'ny Firaisana Sovietika sy tany ivelany, nandresy ny tsy fihetsehana sy ny hakamoan'ny sivana nataon'ny Sovietika manodidina ary ny fifikiran'ny Aziatika amin'ny kolontsainy, ka nahavitàny namorona ny iray amin'ireo tononkalo manan-danja indrindra amin'ny teny rosiana ankehitriny.
Sarin'i Ilya Kukulin avy amin'i Lelya Sobenina. Nahazoana alàlana.
Nanatontosa antsafa an-tsoratra niarahana tamin'i Ilya Kukulin, Rosiana mpitsikera haisoratra sady mpampianatra nandalo tao amin'ny Oniversiten'i Stanford ny Global Voices, momba ny lanjan'ny lova navelan'i Shamshad Abdullayev ho an'ireo rehetra miteny sy manoratra amin'ny teny rosiana. Nasiam-panovàna ny tafatafa mba hazava sy ho fohy kokoa.
Ramil Niyazov-Adyljan (RNA): Inona no maha-zava-dehibe ny tononkalon'i Shamshad Abdullayev?
Илья Кукулин (ИК): Наверное, для людей из разных регионов и культур значимость Абдуллаева была – и, возможно, останется – разной. А вспоминали его люди по всему миру потому, что его поэзия позволяет установить связь между разными режимами мышления и существования современного человека.
Для кого-то Абдуллаев – человек, который сделал кишлаки Ферганской долины и окраины Ферганы, шире – вообще центрально-азиатский опыт повседневной жизни частью мирового культурного космоса.
Для кого-то – примером удивительного синтеза культур: в его картинах Ферганской долины всегда присутствует память о Европе и о «большой» истории.
Для кого-то Абдуллаев – человек, который сделал поэзию на русском языке способом и пространством для медитации, для замедления времени, для рассматривания предметов и повседневных событий с очень большой бережностью и пристальностью. Тут уже не так важно, где находятся описываемые им пустыри или дома из глинобитных кирпичей: пейзажи в его поэзии всегда очень конкретны, но становятся метафорами существования вдалеке от центров власти, от больших промышленных комбинатов, даже от потогонных хлопковых полей советского Узбекистана.
Самим фактом своего письма Абдуллаев упрямо настаивал, что в мире есть другие типы опыта, чем связанные с прямым действием политических и экономических процессов на человеческое сознание. И этим он изменял – и, я думаю, будет изменять и в дальнейшем – воображение своих читателей.
Описываемая им реальность – не слишком идиллическая, она очень бедная, но то, как Абдуллаев ее показывал, позволяет читателю почувствовать себя более свободным, чем прежде. Я думаю, что самое важное из того, что показывал Абдуллаев – это опыт свободы. И еще важнее, что он не вспоминал какую-то прошлую свободу, а создавал ее здесь и сейчас, с помощью своих медитативных пейзажей.
Ilya Kukulin (IK): Angamba tsy nitovy — ary mety tsy hitovy mihitsy — ny haben'ny lanja omena an'i Abdullayev arakarak'ireo faritra sy kolontsaina. Nahatsiaro azy ny olona eran-tany rehefa maty izy, satria mamela antsika hanorina fifandraisana eo amin'ny fomba fisainana samihafa sy ny fisian'ny olombelona amin'izao fotoana izao ny tononkalony.
Ho an'ny sasany, i Abdullayev no ilay lehilahy iray izay nanamboatra ny vohitra ao amin'ny Lohasahan'i Fergana sy ny manodidina, ary raha hitarina kokoa — ny fiainana andavanandron'i Azia Afovoany amin'ny ankapobeny, ao anatin'ny tontolo ara-kolontsaina manerantany.
Ho an'ny hafa, ohatra iray mivaingana sy mahatalanjona amin'ny fifangaroan'ny kolontsaina izy: anatin'ireo fanehoany ny Lohasahan'i Fergana, misy foana ny fahatsiarovana an'i Eorôpa sy ny tantara “lehibe”.
Misy ihany koa ireo mandray an'i Abdullyaev ho lehilahy iray izay nanao ny tononkalo amin'ny teny rosiana ho fomba sy tontolo hisaintsainana, hampitarazohana ny fotoana, handinihana amim-pitandremana sy amim-pifantohana fatratra ireo zavatra sy ireo tranga miseho isan'andro. Eto dia tsy dia zava-dehibe loatra ny toerana misy ireo tany ngazana na ireo trano vita amin'ny fotaka izay nofaritany. Mivoitra tsara foana ny tontolo faritany anatin'ny tononkalony, saingy lasa fanoharana ny fisiana lavitra ny foiben'ny fahefana izany, lavitra ireo orinasa indostrialy goavana, eny fa na ireo saha fambolena landihazo andraisan-karama varimasaka tao Ozbekistàna Sovietika aza.
Ny asasorany fotsiny dia efa nanitrikitrihan'i Abdullayev mafy fa misy karazana zavatra iainana hafa eto amin'izao tontolo izao ivelan'ireo misy ifandraisany amin'ny dindo mivantan'ireo dingana ara-politika sy ara-toekarena eo amin'ny fahatsiarovan-tenan'ny olombelona. Ary tamin'izany fomba izany no nanovàny ny eritreritry ny mpamaky azy — izay heveriko fa hitohy hiova hatrany.
Tsy lafatra ny fiainana faritany anatin'ny asasorany, tena mahantra aza, saingy ny fomba nanehoan'i Abdullayev izany dia mamela ny mpamaky hahatsapa fahafahana bebe kokoa noho ny teo aloha. Ho ahy, ny zavatra tena manan-danja indrindra nasehon'i Abdullayev dia ny fahatsapana fahafahana. Ary ny tena goavana kokoa dia tsy nampahatsiahy ny fahafahana efa lasa izy, fa namorona izany amin'izao fotoana hiresahantsika izao, niaraka tamin'ny fanampian'ny tontolony mampisaintsaina.
RNA: Ahoana no nahatonga ny Ozbeka iray avy any amin'ny faritra manamorona ny Firaisana Sovietika ho lasa iray amin'ireo poeta lehibe indrindra amin'ny teny rosiàna taorian'ny vanim-potoana Sovietika?
ИК: Прежде всего, я не знаю, насколько точно можно называть Шамшада Абдуллаева просто «узбеком». Он жил в Узбекистане и был гражданином этой страны, но, насколько я понимаю, в нем была и таджикская кровь. И это неудивительно – он был родом из Ферганы, а Ферганская долина на протяжении многих веков была местом межкультурных и межэтнических контактов. Сам Абдуллаев рассказывал, что на него в юности оказало большое влияние общение с интеллигентами из европейской части СССР, оказавшимися в Фергане в ссылке.
Я думаю, что самое важное слово в Вашем вопросе – «окраина». Абдуллаев важен именно потому, что он – окраинный! Как и некоторые другие современные русскоязычные поэты, он воплощал в своем творчестве идею критической окраинности и критической пограничности. Его стихи, проза, эссеистика позволяют увидеть конструкт централизованной, «москвоцентричной» русской культуры словно бы со стороны.
На протяжении всей своей творческой эволюции Абдуллаев показывал, что самое интересное можно увидеть не в центре, а вдалеке от него — где, на первый взгляд, словно бы ничего не происходит. На самом деле именно там возможны, по его выражению, «кишлачные эпифании». Комната с остановившимся воздухом может оказаться тайно связанной с совершенно другими локусами мира – напрямую, помимо метафорической «Москвы» как неизбежного культурного хаба.
Такой «окраинный» взгляд оказался невероятно продуктивным и действенным потому, что Абдуллаев очень глубоко понял и переосмыслил эстетику неофициальной русской литературы 1970-х и позднего модернизма, в частности – латиноамериканских магических реалистов и итальянских режиссеров-новаторов, таких, как Микеланджело Антониони – и, вероятно, узбекских модернистов, которые погибли в 1930-е годы.
Неофициальная русская культура тоже была децентрализованной, потому что она сопротивлялась советской централизации. Как говорит издатель Дмитрий Кузьмин, в неподцензурной литературе ценилось не только объединение в группы, но и – в лучших ее образцах – различие внутри группы, возможность равноправной реализации разных эстетических идей.
IK: Voalohany indrindra, tsy fantatro hoe ahoana marina no ahafahan'ny olona miantso an'i Abdullayev ho “Ozbeka” fotsiny tsotra izao. Marina fa nipetraka tany Ozbekistàna izy ary olompirenena tao amin'ity firenena ity, saingy, araka ny fahafantarako azy, dia nanana rà Tajika ihany koa izy. Ary tsy mahagaga izany — avy ao Fergana izy, ary nandritra ny taonjato maro ny Lohasahan'i Fergana dia toerana iray nifandraisan'ny kolontsaina sy foko samihafa. Nilaza i Abdullayev tenany fa tamin'ny fahatanorany dia tena voataonan'ny fifandraisana tamin'ireo manampahaizana avy amin'ny lafy eorôpeana tamin'ny Firaisana Sovietika izy, izay natao sesitany tao Fergana.
Ny teny manan-danja indrindra amin'ny fanontanianao angamba dia ilay hoe “faritra manamorona.” Noho izy avy any amin'ny faritra manamorona mihitsy no mahatonga an'i Abdullayev hanana anjara toerana goavana ! Tahaka ireo poeta maoderina sasany mampiasa ny teny rosiana, dia hita ao amin'ny asasorany ny hevitra momba ny faritra manamorona noraisina ho saropady sy ny sisintany heverina ho saropady. Ny tononkalony, ny asasorany ary ny sombintantarany no ahafahantsika mahita maso avy aty ivelany ny fiforonan'ny kolontsaina rosiana nivangongo amina toerana iray, “mifantoka amin'i Moskoa”.
Nandritra ny fivoarany teo amin'ny tontolon'ny famoronana, nasehon'i Abdullayev fa tsy ao afovoany no ahitana ireo zavatra mahaliana indrindra, fa avy miala lavitra eo — izay toa tsy misy na inona na inona mitranga, raha topaza-maso voalohany. Raha ny marina, hoy izy, dia ao no mampisy ny “epifanian'ny kishlak [vohitra]”. Mety hanana fifandraisana miafina amina toerana hafa tanteraka eto amin'izao tontolo izao ny efitrano iray misy rivotra mihiboka— na mivantana, ankoatra an'ilay “Moskoa” fanoharana ho toy ny ivon'ny kolontsaina tsy azo ihodivirana.
Hita ho tena nahitam-bokatra sy nahomby tokoa io fomba fijery “avy aty amin'ny faritra manamorona” io satria takatr'i Abdullayev tsara, ary naveriny novolavolaina indray, tamin'ny taona 1970, ny hakanton'ny literatiora rosiana tsy ôfisialy sy ny maodernisma-n'ny tontolo taty afara, indrindra fa ireo Amerikàna Latina mpandala ny réalisme magique sy ireo Italiana mpamokatra sarimihetsika mitondra zava-baovao tahaka an'i Michelangelo Antonioni — ary angamba koa ireo Ozbeka maodernista izay maty tamin'ny taona 1930.
Niparitaka ihany koa ny kolontsaina rosiana tsy ôfisialy noho izy nanohitra ny fampivangongoana nataon'ny Sovietika. Araka ny voalazan'i Dmitry Kuzmin, mpanonta boky, tsy ny antokon'olona ihany no omen'ny literatiora tsy voasivana lanja fa koa, amin'ireo sanganasa tsara indrindra, ny fahasamihafana ao anatin'ny vondrona ary ny mety hisian'ny fanatanterahana mitovy amin'ireo hevitra samihafa tsy mitovy ara-endrika.
RNA: Ao amin'ny lahateny tandrefana, misy ny fotokevitra toy ny literatioran'ireo mpampiasa ny fiteny frantsay sy anglisy, saingy tsy misy ny mitovy aminy amin'ny fiteny rosiana, na misy aza io tranga io, araka ny hita ao amin'ny tononkalon'i Abdullayev sy ny fankatoavana azy. Fa nahoana?
ИК: Такое понятие уже есть – во всяком случае, в англоязычной гуманитаристике. Оно появилось совсем недавно, но уже очень быстро распространяется. До недавнего времени такого понятия не было потому, что русскоязычная культура казалась намного более централизованной, чем англоязычная или франкоязычная. Именно казалась, а не была.
В советское время любая культурная деятельность должна была быть максимально централизованной, быть по возможности проверенной и признанной в Москве или в столицах «союзных» и «автономных» республик. Одновременно с этим подспудно развивались варианты децентрализованной русскоязычной культуры. Среди первых ее версий были ферганская и рижская поэтические школы, автономные версии русскоязычной литературы в Украине, позже получила развитие автономная русскоязычная – или руссофонная – литература Казахстана и Эстонии.
В СССР централизованная культура была в очень большой степени связана с централизованной властью, а децентрализаторские тенденции всегда предполагали имплицитное нежелание принимать такую организацию власти как неизбежность. Не «сепаратизм», но деконструкцию самой идеи централизации культуры. Сегодня такую деконструкцию осуществляют не только авторы Казахстана, Латвии или Эстонии – – но и авторы-эмигранты в Европе или в Америке. Они тоже чаще всего не хотят соглашаться с теми нормами культурной жизни и с той централизацией культуры, которая вновь восторжествовала в Москве.
Абдуллаев был одним из пионеров такой децентрализации, но важно, что он ставил перед собой не политические, а культурные и антропологические задачи: создать новое видение и новую систему связей в культуре. Самое замечательное, что ему это удалось. Наша задача теперь – понять сделанное Абдуллаевым и удерживать себя в диалоге с его произведениями.
IK: Efa misy ny fotokevitra tahàka izany — farafaharatsiny anatin'ny fianarana ny mahaolona any amin'ireo mampiasa ny fiteny anglisy. Toa vao haingana izany, saingy vetivety dia efa miparitaka. Hatramin'ny vao tsy ela akory, mbola tsy nisy ny fotokevitra tahaka izany satria ny kolontsain'ny mpampiasa ny fiteny rosiana dia toa nivangongo kokoa taminà toerana iray raha oharina amin'ny kolontsain'ireo mpampiasa ny fiteny anglisy na frantsay. Toa izany no tsikaritra, saingy tsy izany no izy.
Tamin'ny andron'ny Sovietika, tsy maintsy natoby araka izay azo atao ny hetsika ara-kolontsaina, mba, raha nety, hotsapaina sy hankatoavina tao Moskoa na tany amin'ireo renivohitr'ireo repoblika “federaly” sy ireo “mizaka tena”. Tetsy andanin'izany, nivoatra mangina ireo karazanà kolontsaina amin'ny fiteny rosiana izay tsy nivangongo aminà toerana iray monja. Anisan'ny karazany voalohany ny sekoly fianarana tononkalo tao Fergana sy Riga, ireo dika mahaleotenan'ny literatiora mampiasa ny fiteny rosiana tao Okraina, ary taty aoriana ny literatiora amin'ny teny rosiana mizaka tena — na ny literatioran'ireo mpiampiasa sy mpiteny rosiana — ao Kazakstàna sy Estônia.
Tanatin'ny Firaisana Sovietika, ny fivangongoan'ny kolontsaina aminà toerana tokana dia tena mifandray be tamin'ny fahefana foibe, ary ny fanapariahana ireo fironana dia midika foana ny tsy fanekena ankolaka hoe tsy azo ihodivirana ny rafi-pahefana toy izany. Tsy fampisaratsarahana akory, fa fandravàna mihitsy ny fotokevitry ny fampivangongoana ny kolontsaina ho aminà toerana tokana. Ankehitriny, tsy ireo mpanoratra avy ao Kazakstàna, Letônia, na Estônia ihany no manatanteraka izany fandravàna izany — fa ireo mpanoratra nifindra monina any Eorôpa na any Etazonia ihany koa. Matetika koa izy ireo no tsy te-hiombon-kevitra amin'ny fenitra ara-kolontsaina sy ny fampivangongoana ny kolontsaina izay mandresy indray ao Moskoa.
Isan'ireo nisava làlana izao fanapariahana ny kolontsaina izao i Abdullayev, saingy zava-dehibe ny fipetrahany tsy hirona amin'ny pôlitika, fa amin'ny asa ara-kolontsaina sy ny mahaolona: ny hamorona fomba fijery vaovao sy rafitra fifandraisana vaovao eo amin'ny kolontsaina. Ny tena mahavariana dia nahomby izy. Ny andraikitsika ankehitriny dia ny manakatra ny zavatra nataon'i Abdullayev sy ny mihazona hatrany ny fifampiresahan'ny tenantsika amin'ireo asasorany.
Indro ny ampahany amin'ny iray amin'ireo tononkalon'i Abdullayev, “Род” (“Fianakaviana“), nadikan'i Alex Cigale ho teny Anglisy.
Песня пересмешника таит вкус чёрной черешни,
особенно здесь, во дворе
отца и матери, где вопрос и ответ
впервые слышны вместе, –
свежесть на исходе столетия исчезающего захолустья, когда
последний этап любого микрокосма похож на долгую рань….
Miditra anatin'ny tsiron'ny serizy mainty ny hiran'ny vorona iray mpaka tàhaka
indrindra fa eto an-tokontanin'i dada sy neny
izay, sambany izao, no ahenoana
ny fanontaniana sy ny valiny miaraka redonina;
ny hamamin'ireo faritany andalam-panjavonana any
am-paran'ny taonjato iray, rehefa
injay toy ny mandiran-dratsy mitaredretra ny dingana faran'ny tontolo bitika rehetra
