Tsangambato ahitàna soratra natokana ho an'ilay andriamanitra Salm. Vatovary, taonjato faha-5 talohan'i Jesosy Kristy. Hita ao Teima, avaratra-andrefan'i Arabia. Mozean'i Louvre, Sehatra ho an'ny daholobe, tao amin'ny Wikimedia Commons

Ny fiteny arameàna, iray amin'ireo fiteny isan'ny tranainy indrindra ifampiresahana eto an-tany, dia mitàna toerana manokana ao am-pon'ireo izay mandàla ny lova ara-pitenenana sy ny maripamantarana ara-kolontsainy. Amin'ny maha-Siriàna teratany ahy, tena reharehako fatratra ny maha-isan'ny ao anaty vondrom-piarahamonina iray nahatahiry io fiteny tranainy io, indrindra fa ao amin'ny tanàna manan-tantaran'i Maaloula. Ao amin'ireo tendrombohitra mikintaontaona ao avaratra atsinanan'i Damaskaosy, i Maaloula no vavolombelon'ny fahazakàn'ny fiteny arameàna, fiteny iray tafavoaka velona nitety taonarivo maro sy mitohy ifampiresahan'ireo mponina ao amin'izao fotoana izao.

Ilay fitenin'ny fahagola

Fiteny semitika ny arameàna, efa hatrany amin'ny 3000 taona mahery ny fisiany. Izy no fiteny niombonan'ireo Ntaolo tany amin'ny Farany Atsinanana, nifampiresahan'ireo ampira toy ny Asiriàna, Babiloniàna, ary ny Persiàna. Izy ihany koa no fiteny ninoana ho nampiasain'i Jesosy Kristy, nahatonga azy ho vato fehizoron'ny tantara sy ny fampianaram-pinoana kristiàna. Na teo aza ny fiakaran'ny fiteny arabo sy ireo hafa tao amin'ny faritra, naharitra ny arameàna, indrindra fa teny anivon'ireo vondrom-piarahamonina nitoka-monina toy ny Maaloula, toerana izay niampitampitàny tamin'ireo andian-taranaka.

Kanefa, fanamby goavana iray ho an'ny fisiany ny ady an-trano tao Siria.  Noho ny ady dia voatery nanidy varavarana ny Ivontoerana Arameàna tao Maaloula natao ho amin'ny fitahirizana sy fampianarana ilay fiteny amin'ireo taranaka hoavy.

Maaloula: toeram-pamaharan'ny Arameàna

Ny tanàna kelin'i Maaloula no iray amin'ireo toerana farany eto an-tany mbola itenenana ny arameàna ho toy ny fiteny velona. Ny anaran'ilay tanàna, notsoahana avy amin'ny voambolana arameàna midika hoe “fidirana,” dia maneho ny dikany ara-tantara sy ara-kolontsaina. Tamin'ny alàlan'ny fampiasàna azy isanandro, ireo fombafombam-pivavahana ary ny lovan-tsofina, dia voatahirin'ireo mponina ao Maaloula, izay kristiana no be indrindra, ilay fiteny. Hita ao amin'ilay tanàna ihany koa ireo mônastery roa kristiaàna tranainy indrindra eto amin'izao tontolo izao: ny Mônasterin'i Md. Sergius sy Bacchus ary ny Mônasterin'i Md. Thecla. Mahasarika marobe amin'ny mpanao fivahinianana masina sy mpandalina momba ny fiteny ireny toerana ireny, voasinton'ny fifangaroana tokan'ny ara-panahy sy ny lova ara-pitenenana.

Ny arameàna ifampiresahana ao Maaloula dia fantatra amin'ny hoe  Arameàna Vaovao Tandrefana, fitenim-paritra iray izay nivoatra nandritra ny taonjato marobe saingy mbola mahatazona lafin-javatra maro avy amin'ilay fiteny fahagola. Io fitenim-paritra io dia tsy mitovy amin'ny Arameàna Vaovao Tatsinanana ifampiresahan'ireo vondrom-piarahamonina Asiriàna sy Kaldeàna any amin'ireo faritra hafa ao Azia Andrefana. Ny fahaveloman'ny Arameàna Vaovao Tandrefana ao Maaloula no porofon'ny fitokanamonin'ilay tanàna sy ny fahavononan'ireo mponina ao aminy hitahiry ny maripamantarana ara-kolontsain-dry zareo.

Ambaran'ity lahatsary tamin'ny 2008 ity ny tantaran'i Maaloula sy ireo vahoaka mitahiry ny fiteny arameàna:

Arameàna sy Arabo

Nisy fiantraikany be tamin'ny fiteny arabo ny fiteny arameàna, indrindra fa tany amin'ny antsoina hoe Afovoany-Atsinanana (Siria, Libanona, Jordana, ary Palestina). Maro amin'ireo voambolana any anatin'ireo fitenim-paritra arabo maoderina, isan'izany ny fitenim-paritra siriàna, no manana ny fototra niaviany avy amin'ny arameàna, izay manasongadina ny fifamatorana lalina ara-pitenenana sy ara-kolontsaina misy amin'ireo fiteny roa.

Ohatra, misy ireo voambolana nivoatra nankany amin'ny fiteny arabo, toy ny:

• Arameàna: ܐܒܐ (Aba), midika hoe ray, amin'ny fiteny arabo dia  أب (Ab)
• Arameàna: ܡܠܟܐ (Malka), midika hoe mpanjaka, amin'ny fiteny arabo dia ملك (Malik)
• Arameàna: ܫܡܝܐ (Shmayā), midika hoe lanitra na ny paradisa, amin'ny fiteny arabo dia سماء (Samā’)
• Arameàna: ܒܝܬܐ (Bayta), midika hoe trano, amin'ny fiteny arabo dia بيت (Bayt)
• Arameàna: ܐܪܥܐ (Ar’a), midika hoe tontolo na tany, amin'ny fiteny arabo dia أرض (Arḍ)

Ny fitahirizana ny fiteny arameàna ihany koa dia fampahatsiahivana ny fahasamihafàna sarobidin'i Siria. Na eo aza ireo fanamby nateraky ny fandehanan'ny fotoana sy ireo fifandonana, notohizan'ireo mponina tao Maaloula na ireo vohitra hafa mpifanolo-bodirindrina toa an'i Jubb'adin, ny nitazona ny fombandrazana ara-pitenenan-dry zareo, tamin'ny fanaovana izay hahazoana antoka fa ny fiteny arameàna dia hijanona ho fiteny velona fa tsy ho vakoky ny fahagola.

Ny arameàna anatin'izao tontolo izao

Nahasarika ny sain'izao tontolo izao ny fiteny arameàna taorian'ny nivoahan'ilay sarimihetsika nataon'i Mel Gibson tamin'ny 2004: “The Passion of the Christ.” Ilay sarimihetsika, izay milazalaza ireo ora farany niainan'i Jesosy Kristy, dia niavaka tamin'ny nampiasàny ny fiteny arameàna sy ny latina, ireo fiteny nampiasaina nandritra ny taonjato voalohany tao Jodia. Mba hiantohana ny fahamarinany, niantso fiarahamiasa tamin'ireo mpahay momba ny fiteny sy ireo Arameàna manampahaizana i Gibson mba hampianatra ireo mpilalao ny fomba hitenenana ilay fiteny. Tsy hoe fotsiny nanampy ny fanamarinana an'ilay sarimihetsika io ezaka io, fa koa nitondra ny arameàna ho eny anoloan'ny sehatry ny kolontsaina malaza.

Ny fifanakalozana ao anatin'ilay sarimihetsika dia narafitra manontolo avy amin'ny fiteny arameàna, hebreo ary latina. Na nandà izany aza i Gibson tany am-boalohany, nasiana soramandry  ilay sarimihetsika. Niteraka fahalinana vaovao amin'ilay fiteny ny nampiasàn'ilay sarimihetsika ny fiteny arameàna, nitondra ho amina fitomboan'ny fahatsiarovantena momba ny lanjany ara-tantara sy ara-kolontsaina. Ho an'ny maro, ilay sarimihetsika no voalohany nifandraisan-dry zareo tamin'ny fiteny arameàna, ary io dia lasa fampahatsiahivana ny lova maharitr'ilay fiteny.

Fitahirizana fiteny iray sy tantara iray

Mihoatra lavitra noho ny maha-fitaovana hifandraisana fotsiny ny fiteny arameàna; tetezana ihany koa mampifandray amin'ny lasa, mampifandray antsika amin'ireo sivilizasiôna fahagola sy ireo fombam-pivavahana fahiny izay nanefy ny tontolontsika.  Ho an'ireo izay liana hianatra arameàna,  marobe ireo ivontoerana, ONGs, ary loharano azo raisina. Amin'ny maha-mponin'i Siria ahy, reharehako fatratra ny maha-isan'ny ao anaty vondrom-piarahamonina iray nitahiry io harena sarobidin'ny fiteny io.

Amin'ny fandalinana sy fitahirizana ny fiteny arameàna, tsy ireo razambentsika ihany no omentsika voninahitra, fa koa ny temitra manankarenan'ny tantaran'olombelona izay nandraisan'izy ireny anjara ny fandrariana azy. Amin'ny fitazonana sy fampiroboroboana ny fiteny arameàna, azontsika antoka ny hijanonan'io harena sarobidy tranainy io ho ampahany mavitrika amin'ny lova ifampizarantsika olombelona.