Pikantsary avy amin'ny lahatsary “Foibe manofana ireo mpanao gazetin'ny NAN momba ny fanamarinana zavamisy, sy ny fanamarinana ara-kajimirindra”, fantsona YouTube-n'ny News Agency of Nigeria. Fampiasàna ara-drariny.

Hisy fiantraikany lehibe amin'ny asan'ireo matianina mirotsaka miady amin'ny fanalàm-baràka sy ny vaovao diso ny fanesorana ny fanamarinana zavamisy ao amin'ny Meta, ilay sehatra tompon'ny media sôsialy Facebook, sy Instagram.

Tamin'ny 7 Janoary 2025,  naaton'i Mark Zuckerberg, mpanorina ny vondrona Meta, ivondronan'ny Facebook, Instagram ary Whatsapp, ny fandaharanasa fanamarinana zavamisy. Io dia vely kanonta natao an'ireo taona marobe niadiana tamin'ny vaovao diso, indrindra fa tao Afrika izay nisy ireo fikambanana toy ny Africa Check nanara-maso ny zavamaisy.

Nanazava ny fiantraikan'io fanapahankevitra io tao anaty tafa niarahana tamin'ny Global Voices tamin'ny alàlan'ny Whatsapp, i Ass Momar Lo, senegaly mpikaroka ao amin'ny Africa Check.

Jean Sovon (JS) : Nofoanan'ny Meta tsy ho ao amin'ny sehatra misy azy ny fanamarinana zavamisy. Inona avy no fiantraikan'io fanapahankevitra io amin'ny tanibe afrikàna?

Ass Momar Lo (AML) : Nesorin'ny Meta ny fanamarinana zavamisy amin'ny sehatra misy azy ao Etazonia, izay tsy maintsy hisy fiantraikany. Satria nifanaraka tamin'ireo fikambanana isankarazany iraisampirenena mpanaramaso ny zavamisy ny Meta mba hiadiana amin'ny vaovao diso, dia inoako fa misy ny ambana mivantana amin'ny hiverenan'ny vaovao diso hipoitra ho hita ao amin'io sehatra io.

Manomboka ny Martsa 2025 no hanankery ilay fanapahankevitra hampitsahatra ny fanamarinana zavamisy ao amin'ny Meta. Na nanambara azy izy hoe hosoloina rafitra iray, naotin'ny vondrompiarahamonina, ilay fanamarinana zavamisy, dia mbola tsy mazava tsara izany. Tsy mbola fantatsika loatra ny fomba hisafidianana ireo naotin'ny vondrompiarahamonina, mifototra amin'ny inona, hatraiza ny maha-mitombina ireo valinteny atolotra. Ny mazava aloha dia ho marobe ireo vaovao sandoka hipoitra.

JS: Inona avy ireo kazarana vaovao sandoka mety hisy fiantraikany amin'ilay tanibe?

AML : Sarotra ny hilaza amim-pahatokiana ny karazana vaovao sandoka mety hisy fiantraikany bebe kokoa. Na izany aza, miainga avy amin'ny traikefanay ao amin'ny Africa Check, izay vaovao sandoka miresaka filaminana sôsialy no tena misy fiantraikany goavana. Ohatra omeko ny iray vao haingana tao Senegal, tamin'ny Jolay 2024. Nisy vaovao sandoka nozaraina izay nilaza fa hanome trano fonenana maimaimpoana ho an'ny vahoaka marefo ny filohan'ny Repoblika, indrindra fa ireo sahirana mitady trano. Io fanambaràna diso io dia nanosika ny olona handeha hibodo tsy ara-dalàna ireo trano tsy nisy nipetraka, izay vao avy naorin'ny orinasa iray tsy miankina.

Tamin'ny 2021, lahatsary iray niparitaka tao amin'ny tambajotra sôsialy no nampiseho teratany ivoariàna nampijaliana tao Nizera. Indrisy anefa fa dia ninoan'ny olona sasany tao Abidjan any Côte d'Ivoire io vaovao sandoka io ary taorian'izay dia nirohotra nanafika ireo teratany avy any Nizera tany amin'ireny tanàna ireny ry zareo, niteraka fahafatesan'olona iray.

Miainga amin'ireo ohatra roa ireo, azoko ambara aminao fa ireo vaovao sandoka mikitika ny olana sôsialy sy ny resaka foko sy firazanana (indraindray) dia lohahevitra tena saropady ary mety hisy fiantraikany goavana.

Saripikan'i Ass Momar Lo, nahazoana alàlana

JS: Miova arakaraky ny fiteny ao amin'ny tanibe ve ny fiasan'ireo vaovao sandoka?

AML: Tsy misy idiran'ny fiteny, saika mitovitovy daholo ny fomba fiasan'ireo vaovao sandoka. Matetika dia ny saina (psikôlôjia) no lalaovin'ireo mpanoratra azy ireny, ny sain'ireo izay kendren-dry zareo amin'ireo vaovao diso. Mazàna izy ireny dia vaovao mikendry ny handona ny fihetsehampon'ireo mpihaino azy mba hahazoana setriny. Tamin'ny alàlan'ny fandalinana nataony, noporofoin'ilay espaniôla sôsiôlôgy, Manuel Castells, fa tsy mamaky amin'ny saina an'ireny vaovao ireny ny olona fa amin'ny fihetsehampo. Izany no antony, raha ny hevitro, na inona na inona fiteny, na io wolof, bambara, hausa, yoruba, frantsay, anglisy, mitovy foana ny fomba fiasany.

JS: Mba mahavita manaitra ny governemantany momba ireny olana ireny ary manolotra vahaolana mifandraika amin'ny zavamisy afrikàna ve ny fiarahamonim-pirenena afrikàna?

AML: Raha araka izay hitako, mba hanosehana ireo manampahefana handray amin'ny fomba matotra ny olan'ny fanelezana vaovao sandoka dia manao hetsika sy tetikasa isankarazany ny fiarahamonim-pirenena afrikàna. Ohatra, ao Sénégal, azo tanisaina ny Sénégal Vote, mpikatroka tena mavitrika mandritra ny fotoam-pifidianana mba hiadiana amin'ny fanelezana vaovao sandoka. Ao Kamerona, misy ny Defy Hate Now. Saingy raha tsy misy ny tena fahavononana tanteraka ara-pôlitika, sarotra hahita vokatra ireny fanaovana adisisika ataon'ny fiarahamonim-pirenena ireny. Tena ilaina tokoa ny fahavononana, ny fanohanan'ireo mpanao pôlitika mba ho tena hisy fiantrakany tokoa ireny hetsika ataon'ny fiarahamonim-pirenena ireny.

JS: Misy ve fomba hafa hisorohana ny fiparitahan'ireny vaovao sandoka ireny ao amin'io tanibe io?

AML: Ny fanentanana sy ny fampianarana bebe kokoa momba ny haino aman-jery sy ny vaovao no safidy goavana amin'ny fanamarinana zavamisy. Ireo mpanao gazety mpanamarina vaovao dia nahatakatra fa raha ny fanamarinana zavamisy fotsiny tsy afaka velively hamaha ny olan'ny vaovao sandoka. Toy ny hoe ezahanao ny hifehy ranomasina eo am-pelatànanao. Izany no antony mahatonga anay, mpanamarina zavamisy ao anivon'ny Africa Check, manazava amin'ireo mpamaky anay ny fomba fanamarinanay tsikelikely ireo vaovao diso. Ny tanjona anaty fotoana maharitra dia ny hanomezana fitaovana ny olona mba hampahaleo tena azy ka handeha ho azy ny fisorohany tsy ho latsaka anaty fandriky ny fandisoana vaovao, na tsy eo aza ny Africa Check. Tanjonay ny hahafahan'ireo mpamaky manavaka, izy tenany ihany, ary amin'ny fomba tsy miankina, ny zavamisy sy ny tantara foronina.

JS: Manoloana ny vaovao sandoka, aiza ho aiza ny resaka fahalalahana maneho hevitra?

AML: Voaràran'ny lalàna mifehy ny fahalalahana maneho hevitra ny fanelezana vaovao tsy marina. Misy ireo olona mandany ny androny amin'ny fandrafetana vaovao sandoka, na hanimbàna olona, na hamitahana, na ho fanohanana anton-javatra iray. Ara-dalàna ny fandraràn'ny lalàna izany fomba fanao izany.

Marobe ireo firenena nametraka lalàna fehizoro mametra ny fahalalahana maneho hevitra, indrindra fa ny eny anaty gazety, tsy voatery hiadiana amin'ny fandisoana vaovao, fa indrindra mba hampanginana ireo feo mpanakiana, indrindra fa ireo mpanao gazety na mpikatroka manohitra ny fitondràna.

Nefa tsy nahy ny olona iray dia afaka manely vaovao diso.  Mitranga indrindra izany eny amin'ireo mpanao gazety, fa efa hita koa, mba hampanginana ireo feo mpanakiana, ny fisian'ny fanaovan'ireo manam-pahefàna ara-pôlitika ho fitaovana ireny lalàna ireny, izay heverina hifehy ny fandisoana vaovao.

Ny fehin'ny tatitra 2022 tamin'ny “Meeting the challenges of information disorder in the global information” (Miatrika ireo fanambin'ny fikorontan'ny fampahalalam-baovao any amin'ny ilabolantany atsimo) navoakan'ny Centre de Recherches pour le Développement International (CRDI) dia manao hoe :