#IreoTantaraManaingaFanahy. Fantaro ireo mpikatroka 10 mampiasa ny media nomerika hanomezana hery sy hampiroboroboana ireo fiteny mayàna ao Meksika.

Fihaonan'ireo mpikatroka tao Oaxaca. Jona 2024 / Saripika: Julio César López Gómez. Fampiasàna nahazoana alàlana.

Fantaro ny momba ireo tantara manainga fanahy avy amin'ny iray amin'ireo voafantina nahazo ny Vatsimpianarana 2024 ho an'ny Fikatrohana Nomerika ho an'ny Fiteny Mayàna karakarain'ny Rising Voices. Ao anatin'ity andrana manokana ity, zarain'ny mpanoratra amintsika ny traikefany amin'ny fikatrohana sy ny tetikasa ampiasainy hitadiavana izay hampiroboroboana ny fitenin-dreniny, ao anivon'ny vondrom-piarahamoniny sy eny anatin'ireo habaka nomerika.

Manuel de Jesús Pérez Pérez no anarako, avy ao Paraje Yibeljoj, fari-piadidian'i Chenalhó, Chiapas, Meksika. Amin'izao fotoana izao aho dia monina ao San Cristóbal de las Casas, Chiapas, tanàna iray ahitàna kolontsaina marolafy sy fiteny isan-karazany, isan'izany ny espaniôla, Tzotzil ary ny Tzeltal. Ny Bats’i k’op na Tzotzil no fitenin-drazako.

Miasa ho amin'ny fanomezana hery ny fiteniko aho satria heveriko fa harena sarobidy iray izy io, mitahiry tantara sy fahendreana ary ny fahafantarana an'izao tontolo izao sy ny tany aman-danitra. Noho izany, ny tetikasa manokana nanolorako tena dia natao hamoronana fitaovana hahafahan'ny ankizy ao anaty vondrom-piarahamonina misy ahy hianatra ny fitenin-dry zareo amin'ny alàlan'ny lalao sy ny media nomerika, satria maro amin-dry zareo no milaza ny tenany ho Tzotzil nefa tsy miteny intsony ny fitenin-dry zareo.

Efa hatrany amin'ny 2004 no nanomboka ny firotsahako ho amin'ny fikatrohana nomerika ho an'ny fiteny mayàna, rehefa voatery niditra vondrona iray miasa ho amin'ny fampianarana ny Tzotzil ho an'ireo ankizy any amin'ny garabola sy ny ambaratonga voalohany aho noho ny filàn'ny asa. Kanefa, tamin'izany fotoana izany dia tsy nisy fitaovana ho entina mampianatra ny fiteny teratany, ka dia natomboko ny fandrafetana fitaovana natao holokoina, natao tamin'ny fiteny Tzotzil ary taty aoriana kely dia niasa tamin'ny famoronana hira vitsivitsy nampiasàna zavamaneno elektrônika.

Tamin'ny 2013 aho dia nanana hirika nanolotra fitaovam-pampianarana novolavolaiko tamin'ny fomba ifandrimbonana sy mavitrika kokoa, izay navoaka an-tambajotra ho an'ny besinimaro. Nandritra izany fotoana izany aho dia afaka ihany koa namorona lalao tsotra sy lahatsary hianarana fehezanteny, anarana voankazo, fitaovana fampiasa an-tokantrano, fomba fiarahabàna, ankoatra ny zavatra hafa. Herintaona ihany io fitaovana io no afaka nositrahana, satria izay no fahateran'ilay tetikasa.

Ny fahalinako amin'ny fanaovana asa ho fanohanana ny fiteniko ihany koa dia nitondra ahy hiasa tamina fitaovana ho an'ny haino-vaky-jery izay mamela ahy ho afaka hiresaka am-bava ireo lovantsofina avy amin'ny vahoaka Tzotzil. Toy izany no fomba niasàko tamin'ny 2018 tamina sarimihetsika fohy nitondra ny lohateny hoe Yalan Bek'et ary taoriana kely dia namorona fampiharana iray anaty tranonkala antsoina hoe Jchantik mba hianarana ny Tzotzil.

Mitahiry ny fijerin'ny Tzotzil ny tontolo amin'ny alàlan'ireo lalao an-dahatsary

Amin'izao fotoana izao, amin'ny maha-isan'ny ao anatin'ilay Fandaharanasa 2024 Fikatrohana Nomerika ho an'ny Fiteny Mayana, miasa amin'ny famoronana lalao an-dahatsary iray aho, antsoina hoe “ALO 2.0” izay mamerina ireo tantara avy amin'ny lovan-tsofin'ny vahoaka Tzotzil. Ho jeu de plateforme izy io, izay ahitàna mpiantsehatra roa: ankizivavy iray sy ankizilahy iray, izay hiatrika ireo fanahy ratsy manimba ny olombelona. Ao anatin'ilay tantara, ireo mpiantsehatra dia hoforonina miainga avy amin'ny fijerin'ny vahoaka Tzotzil an'izao tontolo izao. K’ox no anaran'ilay zazalahy, izay midika hoe “bitika,” ary aoriana kely izy dia ho lasa masoandro, ary ny reniny, ny volana. Ito ambany ito ny lahatsary iray amin'ny tantaran'i K’ox.

Maruch (María) no anaran'ilay ankizivavy. Tany am-boalohany ity mpiantsehatra ity dia noforonin'ireo mpampianatra mampiasa fiteny roa izay nampiasa ny saribakoly mpilalao teatira mba hanalàna voly ny ankizy, ka tao anatin'ireny ry zareo no niresaka lohahevitra nahatsikaiky tamin'ny fiteny Tzotzil ka tanjona amin'izany ny fampianarana sy fampihomehezana ireo mpanatrika. Tao ireo mpampianatra no niantso azy hoe Petul Xun. Eto, ny Maruch dia fanomezana voninahitra an'ireny mpampianatra nampiasa fiteny roa ireny, izay nanao ezaka hitahirizana ny fampiasana ny fiteny Tzotzil.

Iray amin'ireo fanahy ratsy hatrehan'i Maruch sy i K'ox i Yalan Bek'et (nofonkena), izay manary ny nofony mba ho lasa taolampaty, lalitra ary mampahatahotra ny olona, miteraka aretina mafy sy fahafatesana mihitsy aza. Hanana hery i K'ox sy Maruch izay havondron'izy ireo eny an-dalana eny noho ny fanampian'ireo sakafo fototra nomen'ireo vahoaka Tzotzil, toy ny tortillas, tsaramaso, pozole, sakay ary legioma maro hafa avy eo an-toerana. Ireny hery ireny no hahafahan-dry zareo mifanandrina sy mandresy an'ireo olon-dratsy. Ny fanohanan'ny Rising Voices no hahafahako miketrika fanehoana iray sy handrafitra ireo dingana voalohany amin'ilay lalao, Saingy ny fikasàko, dia ny hahafahana manohy sy mandrafitra mpiantsehatra sy dingana maromaro kokoa.

Ho asa ifandrimbonana io tetikasa io, ka amin'izany dia handray anjara ireo Tzotzil mpianatra avy amin'ny sekoly ambaratonga fototra Catishtic, avy amin'ny fari-piadidian'i San Juan Chamula, Chiapas, ary hanampy hanangana ny sasantsasany amin'ny ampahan'ilay lalao an-dahatsary. Ny tanjon'ity tetikasa ity dia ny mba hianaran'ny ankizy momba ny fahitan'ireo vahoaka Tzotzila ny tontolo sy hahatakarany ny soatoavina ary ny fahendren-dry zareo, satria nandritra ny fotoana ela, ny hany zavatra nambara tamin-dry zareo dia ny hoe olona tsy mahay na inona na inona ireo vazimba teratany.

Ny fampiasàna fitaovana nomerika ho fampitàna fahalalàna

Tanatin'ny traikefako tamin'ny fikatrohana nomerika, efa nisedra olana vitsivitsy ihany koa aho. Iray amin'izy ireny ny olana ara-bola, satria ny karazana tetikasa toy io dia ilàna fitaovana, fahazoandàlana ary hatramin'ny saram-pitaterana aza. Ankoatra izay, marobe ireo sekoly tsy manana fitaovana infôrmatika sy ny teknolojia ilaina mba hahafahan'ireo ankizy sy ny tanora hanomboka hianatra ny momba ny media nomerika sy hamorona hetsika mety hahafahan-dry zareo manamafy ny kolontsainy.

Atrikasa Webapp ho famoronana fitaovam-pampianarana ho fampianarana ny teny. Fihaonan'ireo mpikatroka tao San Cristóbal de las Casas, Chiapas. Manuel de Jesús Pérez Pérez, nahazoana alàlana.

Miaraka amin'io tetikasa io, tiako ireo andrim-pampianarana mba hahita hoe azo atao ny mandrafitra fitaovana ho entina mampianatra sy mianatra ireo fiteny teratany, hampiroboroboana io kazarana asa io sy hamokarana ireo fitaovany manokana. Fanampin'izay, iriako mba ho betsaka kokoa ireo ankizy avy amin'ireo vondrom-piarahamonina teratany handalina ny fahalalàn'ireo razambeny, ny fahendren'ny vondrom-piarahamoniny ary hahatakatra fa samy hafa sy manandanja ny kolontsaina tsirairay.

Lafiny iray toa fototra mihitsy ho ahy ny hahitan'ireo ankizy ny teknôlôjia ho toy ny fitaovana iray hampitàna ny fahalalàn-dry zareo, nefa koa tsy manary ny fiaviany na ny maripamantarana an-dry zareo. Mahaliana ahy ny mandrisika ankizy maromaro kokoa, ny ray aman-dreniny ary ireo mpampianatra mba hanaiky ny maha-manandanja ny fiteny sy ny hirika hampiasàna ny teknôlôjia hianarana zavatra vaovao sy fitaovana hahasoa azy ireo amin'ny hoavy. Miova ny fiainan'ireo vondrom-piarahamonina vazimba teratany ka tsy maintsy ataontsika ny mampifanaraka ny teknôlôjia vaovao sy ireo fitaovana nomerika nefa tsy anariana ny fiteny sy ny soatoavintsika.

Araho ao amin'ny YouTube @alotabatsikop648 ny tetikasako