Eo amin'ny sary, Kuizian Atitso Baba, mpanoratra ilay rakibolana ” Ele nam be mado Eʋəgbə ” ; pikantsary avy amin'ny fantsona YouTube an'ny VOA Afrique

Ao Afrika Andrefana, efa misy izao ny rakibolana iray Frantsay-Ewé azo raisina ho fanamoràna sy hanosehana ny fianarana io fiteny io  izay ampiasaina betsaka ao Tôgô.

Voasokajy ho ao anatin'ny fianakaviamben'ny fiteny nizerô-kôngôley ny fiteny éwé izay ampiasaina ao Ghana, Togo, ary Bénin. Olona mihoatra ny 7,5 tapitrisa ireo mpiteny avondrony ao anatin'ireo firenena telo ireo izay mifampizara fombandrazana sy kolontsaina marobe. Ao Tôgô izay ampahany tena betsaka amin'ny vahoaka no miteny azy, ny fiteny éwé dia manana sata ôfisialy maha-fiteny nasiônaly, voarakitra ao anatin'ny lalàm-panorenana hatramin'ny 1975. Saingy mbola tsy lavorary ny fampidirana ilay fiteny ho ao anatin'ny rafi-panabeazana.

Vakio: Inona no fiteny ao an-toerana be mpampiasa indrindra ao Togo ? [mg]

Nivoaka tamin'ny tapaky ny taona 2024, ilay rakibolana mitondra ny lohateny hoe ” Ele nam be mado Eʋəgbə ” (Tsy maintsy maneho hevitra amin'ny fiteny éwé aho, na hoe tsy maintsy miteny éwé aho) dia asa iray ahitàna pejy 652 miaty voambolana sy fomba fiteny miisa 120 000. Kuizian Atitso Baba no Kôngôley mpanoratra io asa goavana ho an'ny fiteny io, izay ahafahan'ny vondrom-piarahamonin'ny fiteny éwé manontolo hanamafy ny famakiana sy ny fahazoana io fitenindreny io manoloana ireo fiteny hafa misy ao amin'ny firenena, toy ny frantsay.

Tian'i Kuizian ihany koa ny handray anjara amin'ny fampianarana matianina ny fiteny éwé ao anatin'ny sehatry ny fanabeazana ao amin'ilay faritra. Raha nitafàn'ny Global Voices tamin'ny alàlan'ny Whatsapp, nohazavain'ny mpanoratra ny nitsirian'io hetsika io no sady naborany ireo tetikasany amin'ny hoavy mba hametrahana ny fiteny éwé eo anivon'ireo fiteny eo an-toerana ao Afrika.

Jean Sovon (JS) : Nanomboka oviana ny fiteny éwé no nadika ho soratra? Hita betsaka amin'ny endrika soratra ve izy eny anivon'ny fiarahamonina tôgôley?

Kuizian Atitso Baba (KAB) : Araka ireo angona voaraiko, efa tany amin'ny 1847 ny feo  éwé no natombok'ireo Alemàna mpandraharaha nipetraka tao Anlo nanodidina ny tanànan'i Keta, any amin'ny faritra Volta, tao atsimon'i Ghana. Fa nanomboka tamin'ny 1891 no natombok'ireo Alemàna J. Knùsli, Schlegel et Westermann, ny fandalinana ny fiteny éwé sy ny firaketana azy an-tsoratra, niarahan-dry zareo niasa tamin'ireo Éwé avy ao Anlo. Niafara tamin'ny fandikàna ny baiboly ho amin'ny fiteny éwé ireny asa ireny. Saingy indrisy, hatramin'izao dia tsy mbola feno ireo asa fandikàna ny fiteny éwé araka ny fomba fiasa lexicologiques et phonologiques.

JS : Ahoana no nahaterahan'ity rakibolana ity? Asam-bondrona ve izy io? Misy ve rakibolana hafa mampiasa fiteny tokana, na fiteny roa? Hisy ve dika an-tambajotra?

KAB : Ny fandrafetana ilay rakibolana Frantsay-Éwé dia natosiky ny fandinihana iray : ny fitenin'ny vondrom-piarahamonina iray no tsara indrindra entiny milaza ny maha-izy azy. Io fiteny io, raha toa halalinina, iresahana sy soratana, dia mivoatra amin'ny alàlan'ny fampidirana voambolana vaovao ho ao anatin'ny rakibolany. Tsy toy izany ny momba ny éwé, fitenin'ny vahoaka Éwé. Nahoana ireo asa lexicologiques sy lexicographiques éwé notarihan'ireo Alemàna, no mbola tsy feno hatramin'izao ny fikarohana momba ny lexicographie ary indrindra fa momba ny phonétique Éwé, no sady tsy mitodika amin'ny resaka teknika, teknôlôjia, siansa ary ny toekarena izay mitambatra ho fanoitra lafatra ho an'ny fampandrosoana ny firenena iray?

Asa nifandrimbonana ilay rakibolana Frantsay-Éwé. Ankoatra ireo olona tena nilaina nifampiresahana nandritra ireo fivezivezena nanangonana sy nandalinana voambolana, voanteny, teny teknika ary sarinteny amin'ny faritra ara-kolontsaina éwé, dia nahazo tombony aho tamin'ny fiarahana niasa akaiky tamin'ny profesora Joseph Koffi Nutәƒe TSIGBE sy ny zokiolona Gédéon ASI izay niaraka nanorina ilay ivontoerana Éwé antsoina hoe Institut de Recherche en Communication Endogène de Développement (IRCED) ary ny fiarahana niasa tamin-dramatoa vadiko Akoele Aziakor.

Efa ela talohan'ny namoahana ilay asako no efa nisy rakibolana amina fiteny roa navoaka: Wörterbuch der Eẇe-Sprache: Éẇé Deutsch Eẇé Wörterbuch, (Rakibolan'ny fiteny Éwé: Rakibolana Éwé-alemàna-Éwé) navoakan'i D. Westermann tamin'ny 1905  ; Rakibolana  Frantsay-Éwé Togo navoakan'i K. Adzomada ; Rakibolana Éwé-Frantsay nosoratan'i Jacques Rongier, frantsay iray mpahay momba ny fiteny.

Hatreto, tsy  mbola misy ny rakibolana amin'ny fiteny tokana Éwé-Éwé. Ary tsy mbola nosaintsainin, hatreto, ny hametraka rakibolana Frantsay-Éwé ety anaty tambajotra. Na izany aza, eo an-dalam-pananganana ny tranonkala iray ho fampiroboroboana ny fiteny éwé amin'ny fampianarana azy an-tambajotra.

Vakio koa : Au Togo, le digital tente de mettre en valeur l'utilisation des langues nationales [fr.]

Ao anatin'ity tatitra an-dahatsary ity, resahan'i Kuizian Atitso Baba koa amin'ny tariky ny VOA Afrique ny hetsika nataony.

JS : Iza avy ireo tena mpampiasa ity rakibolana ity?

KAB : Ity rakibolana Frantsay-Éwé amin'izao fotoana izao ity dia natao indrindra indrindra ho an'ireo mpanatanteraka ao anivon'ny fitantànan-draharaha ambony ao Tôgô sy ireo zanaka am-pielezana mpiteny éwé. Eny tokoa,  azo lazaina ho tsy misy eny amin'ireo trano fivarotamboky sy famakiana boky ireo boky fianarana éwé. Ny éwé mitovy amin'ireo taranja sasany toy ny filôzôfia, ny injenieria, ny literatiora, ny matematika, ny aritmetika, ny kajy, ny teny toy ny hoe mpitsara, vaditany dia tsy hita anatin'ireo boky zara raha misy na ireo antontan-kevitra. Vokany, mamatotra ireo mpiteny éwé ny fiteny vahiny izay, araka izany, mamorona hantsana eo amin'ireo sangany eny anivon'ny fitantanana ambony ao Tôgô sy ny vondrom-piarahamonina niavian-dry zareo etsy andaniny , ary eo amin'ireo mpiteny zanatany éwé nonina na teraka tany ivelany sy ny vondrom-piarahamonina niaviany.

JS : Nahazo ny fanohanan'ireo manampahefana amin'ny fampianarana ao amin'ny firenena ve ilay hetsika? Inona no dingana manaraka?

KAB : Niarahaba ilay hetsika i Victoire Tomegah Dogbé, Praiminisitra, izay notolorana tamin'ny fomba ôfisialy an'ilay asa nandritra ny fandraisana nataony an'ilay mpanoratra azy tamin'ny 8 May 2024.

Ho famoahana ny dika nohavaozina ho avoaka manaraka dia nitohy indray ny asa fanitsiana an'ilay rakibolana. Araka izany, ho tafiditra ao anatin'ilay dika nasiam-panitsiana ireo voambolana vaovao sy fomba fiteny natolotr'ireo mpampiasa ilay rakibolana Frantsay-Éwé. Mifanindran-dàlana amin'ilay dika nasiam-panitsiana hivoaka dia an-dàlam-piketrehana ireo asa ho fandrafetana rakibolana iray mampiasa fiteny roa Éwé-Frantsay sy rakibolana iray mampiasa fiteny tokana Éwé-Éwé.

Vakio koa : Tontolon'ny mozika Tôgôley miditra anaty fanatontoloana, nefa tsy manary ny fototra niaviany [mg]

JS : Voatazona eny anivon'ireo zanaka am-pielezana ve ny fiteny éwé?

KAB : Na eo aza ny azo lazaina ho tsy fisian'ny boky amin'ny fiteny éwé, tohizan'ireo teratany mpiteny éwé monina any ivelany ny fitenanana ny éwé, saingy misy voambolana sy teny tsy ananan-dry zareo mitovy amin'ny voambolana sy teny frantsay, anglisy na alemàna

Anatin'ny fihitaran'ny fanolorantenany ho an'ny famirapiratan'ny fiteny éwé manerana izao tontolo izao, naka iraka iray hafa ho tontosainy ilay mpanoratra : ny fanontàna boky iray fampianarana fitsipi-pitenenana sy tsipelina éwé. Ity boky faharoa ity dia narafitra ho fanamoràna ny fianarana ny fiteny éwé sy ny fampiasàna azy eo amin'ny sehatry ny asa matianina.