Ny filoha tamin'izany fotoana izany tao Suriname, Desi Bouterse (havanana) miaraka amin'ny praiminisitra indiàna, Narendra Modi (havia) nandritra ny Fihaonambe faha-6 fanaon'ny BRICS tao Brasilia, Brezila, 16 Jolay 2014. Saripika an'i MEAphotogallery tao amin'ny Flickr, CC BY-NC-ND 2.0.

Ny alina nialoha ny Krismasy, 24 Desambra 2024, nodimandry teo amin'ny faha-79 ilay filoha miaramila taloha sy in-droa lany ho filoham-pirenena tao Suriname, Desi Bouterse, ary niteraka fihetsehampo maro nanerana an'i Suriname.

Ho an'ny sasany, ny fahafatesan'i Bouterse dia midika ho fifaranan'ny vanim-potoana iray voamariky ny korontana pôlitika, fanitsakitsahana zon'olombelona ary fikatsahana ela ny rariny, matetika sarotra takarina. Na eo aza ny fifanoheran-kevitra, misy ihany koa ireo izay nahatsapa fangorahana sy alahelo, nisaintsaina ny fahasarotan'ny lova navelany sy ny làlana nodiavin'ny firenena. Fa amin'ny ankapobeny, mamela fahatsapàna hoe misy kajikajy tsy vita ny fahafatesany, fotoana iray feno fihetsehampo tsy voavaha — tsara, ratsy ary izay rehetra eo anelanelany. Nitranga indrindra tao anatin'ny fotoana iomanan'i Suriname hanao fifidianana goavana, ny fahafatesany dia manery ilay firenena hiatrika in-dray mandeha indray ny lasany, na dia milomano anaty hoavy tsy azo antoka aza izy.

Tamin'ny fomba maro, fifanoheran-javatra ny fiainan'i Bouterse.  Nipoitra avy any amin'ny laharan'ny tafika izy, lehilahy iray nisongadina tamin'ilay fanonganam-panjakana nahery vaika tamin'ny 1980, nametraka irery ny tenany ho ilay lehilahy maherin'i Suriname nandritra ny fotoan-tsarotra iray teo amin'ny tantaran'ny fireneny taorian'ny fanjanahantany. Natetika ny kabary fandresen-dahatra nataony no niantso firaisankina sy hambompom-pirenena,  nametraka azy ho mpitarika feno fahavononana hanamafy ny fiandrianam-pirenen'i Suriname eo amin'ny sehatra manerantany. Kanefa, io sary io dia voasaron'ny lova maizina indrindra navelany: ireo “Vono-olon'ny Desambra” 1982, ka tamin'izany dia 15 tamin'ireo mpanohitra ara-pôlitika — mpanao gazety, mpisolovava, ary mpikatroka — no maty novonoina tanatin'ny fanehoany fanamparam-pahefana tsy voafehy.

Nihalohalo teo ambonin'ny firenena nandritra ny taompolo maro ny ratram-po naterak'ireny vono-olona ireny, aloka iray tsy nisy na kabarim-pitiavan-tanindrazana iray aza nahavita nanaisotra azy. Taranaka iray izay nizaka nivantana ireny famonoana ireny sy nisafidy ny tsy hitonona anarana no nilaza tamin'ny Global Voices hoe “Tsy olana izay mety ho nataony ho an'ny vahoaka, ny zavatra nataony dia hamaritra azy mandrakizay ho mpamono olona. Izany no lova navelany, ary tsy vitako ny hijery azy amina fijery hafa.” Iray hafa no nanoratra tao amin'ny de Kanttekening momba ny  “izy-ilay-tsy-maintsy-tononina-anarana” sy ny fiantraika maharitra, mandratra fo navelan'iny trimobe iny. Kanefa ny ratram-pon'ny olona iray dia fandreseana ho an'ny iray hafa amin'ireo mpanjanaka.

Tsy tantarana jadona fotsiny ny an'i Bouterse. Nisy ireo fotoana nampanantenan'ny fitondràny zavatra hafa, zavatra tsara kokoa. Nandritra ny naha-filoha azy, 2010 hatramin'ny 2020, nokatsahany ny hamahàna ny tsy fandrosoana nikiky naharitra an'i Suriname, nifantohany ireo tetikasa fanaovana fotodrafitrasa izay nitondra làlana sy tetezana vaovao ho an'ireo faritra lavitra. Ireny ezaka ireny dia nampifandray vondrom-piarahamonina maro izay efa ela no voahilika tsy mba hanana hirika ara-toekarena. Narovany ihany koa ireo pôlitika nikendry ny hanao izay haha-maoderina ny sehatry ny angovo, ary hampivelatra ny toekarena, naka sary an-tsaina Suriname iray afaka ny hiala amin'ny fiankinandoha amin'ireo fanondràna nahazatra, toy ny bauxite sy ny hazo.

Raha tena narahana fanolorantena marina ho an'ny vahoaka ireny ezaka ireny, betsaka no mety nanaraka ny ohatra nomeny. Samy niaiky daholo i Lily (58), Serena (46), ary Margriet (61) hoe : “Natahoranay izy; tsy nisy fitiavana azy intsony tao am-ponay. Saingy tsy azonay lavina fa niezaka izy ny hamondrona tamin'ny fombany an'i Suriname. Raha tena nanampy anay marina tokoa izy, — izahay olon-tsotra — dia nanohana azy izahay, nanaja azy mihitsy aza tamin'izay nezahany natao. Rehefa atambatra, ny tena navesa-danja, tsy izy, fa ny firenenay sy ny hoaviny.”

Ny sasany amin'ireo mpitarika ao Karaiba dia nifantoka fotsiny tamin'ny hoe: ivelan'ny tontolon'ny heloka bevava nataony dia herin'ny natiora i Bouterse, saingy isaky ny misy làlana voaorina, nisy ny fiampangàna resaka kolikoly; isaky ny nisy fampanantenana fampandrosoana, nisy tatitra miresaka fanodinkodinam-bola. Raha nisy ireo vondrom-piarahamonina sasany nahatsapa fihatsaràna, dia marobe koa ireo olom-pirenena nahatsiaro ho natao anjorom-bàla. Na teo aza ny hoe tamin'ny 1980 tany ho any, nokianin'i Bouterse ny pôlitika mifototra amin'ny resaka foko sy ny fanomezana tombon-dahiny ny vondrona niaviana, tamin'ny fanamafisana fa ny fisamantsamahana tahàka izany dia vato misakana ny fampandrosoana an'i Suriname, nihalalina ny tsy fitoviana ara-toekarena teo ambany fitantanany, ary ny governemantany dia niatrika andiana fiampangàna maro. Ny fipoahan'ny tsenan'ny solika izay tokony ho fotoana iray nisian'ny fiovàna teo amin'ny toekaren'ny firenena dia, nifanohitra tamin'izany, lasa mariky ny fotoana iray fanararaotra nefa nodinganim-potsiny.

Ny niafaràny, ny fihetsiny sy ireo mpiara-dia taminy akaiky ihany no namotika ny hetahetan'i Bouterse. Ny fandosirany ny fitsaràna ilay raharaha “Vono-olon'ny Desambra” (December Murders), izay niafara tamin'ny fanamelohana azy sy ny fanjavonany taorian'izay tamin'ny 2019, dia nametraka azy ho mpisitri-belona tao amin'ny fireneny ihany. Na nilaza hanorina Suriname matanjaka aza izy, ny fandàvany ny vokatry ny lasany dia namela mangidy ho an'nymaro. Raha mba nampiasa ireo taopna farany niainy mantsy izy hikatrahana fihavanana sy hanaporofoana fandraisana andraikitra marina, mety mba ho endrika hafa no nijerena ny lova napetrany.

Amin'izao fotoana izao, miaraka amin'ny fodiamandrin'i Bouterse nifanandrify amin'ny fitsingerenan-taonan'ny December Murders, sarotra be ny hanao odian-tsy hita an'ilay fotoana. Ho an'ny sasany, toy ny rariny amin'ny endrika pôetika ilay izy — lehilahy iray izay loza mahatsiravina tamin'ny Desambra iray no nanamarika ny fiainany, no indro ankehitriny fa io volana io ihany koa no andaozany ny sehatra. Ho an'ny hafa, io dia fampahatsiahivana mafy ny ratram-po tsy sitrana, ny lova mangirifiry tsy ho voafafan'ny fahafatesany. Fahatsapàna iray nifampizaràn'ny maro ny amin'i Bouterse, amin'ny maha-mpisitri-belona mandrakizay azy.

Miaraka amin'ireo fifidianana ho atao ao Suriname, tsy isalasalàna fa tsy maintsy hiatrika ny fiantraikan'ny fahafatesan'i Bouterse ireo kandidà pôlitika, amin'ny fampidirana ny resaka lova navelany ho any anatin'ny fitantaràn-dry zareo. Ny fanontaniana mipetraka dia ny hahalalàna hoe ho fotoana iray hitondra sa tsia  ny tena fiovàna, sa ho toko iray hafa fotsiny amin'ny tsingerin'ny fanararaotana pôlitika ny fodiamandriny. Ny toekarena marefon'ilay firenena, ny tsy fahatokisana miely patrana ny governemanta, ary ny aloka kolikoly tsy miala mihitsy na aiza na aiza, dia mitaky misimisy kokoa fa tsy kabary fandresen-dahatra – takian-dry zareo ny haitarika izay maka lesona avy amin'ny lasa sy tsy mamerina ireo hadisoana vita.

Misy akony mihoatra lavitra an'i Suriname ny fodiamandrin'i Bouterse, ary nitondra aloka nanerana ireo vondrom-piarahamonina ao Karaiba, satria ny fitarihany sy ny resabe naterany dia nisy fiantraikany nidadasika be tao anatin'ilay faritra. Amin'ny maha-firenena mpikambana ao anatin'ny CARICOM azy, nitàna anjara toerana lehibe i Suriname tany anatin'ireo hetsika fampiatiana isam-paritra. Na izany aza, natetika ny fitondràn'i  Bouterse no nanasarotra ireo fifandraisana noho ny làsany tsy norefesi-mandidy sy ireo fiampangàna heloka bevava avy amin'ny sehatra iraisam-pirenena, isan'izany ny fiampangàna iray momba ny fanondranana zava-mahadomelina.

Ny fanatrehany ireo fivorian'ny CARICOM, na teo aza ny tantarany naha-be adihevitra, dia nanasongadina ny fifandanjana saropady tsy maintsy nataon'ny tao amin'ilay faritra tamin'ny resaka fampiroboroboana ny firaisankina sy ny famahàna ireo olan'ny fitantànana anatiny. Miaraka amin'ny fahafatesany, mety  hamaritra ny anjara toerany ao anivon'ny CARICOM ny hoavy pôlitikan'i Suriname, hanokatra indrindra indrindra ny làlana ho amin'ny lanja lehibe omena ny demaokrasia, ny tamberinandraikitra, ary ny fiarahamiasa ao amin'ny faritra. Chayenne (28), mpianatra pôlitika avy any Goiàna, nilaza tamin'ny Global Voices hoe “ny lova mifamahofaho navelan'i Bouterse dia efa ela no namela dindo tamin'ny fahavitrihana tao amin'ny faritra. Ny fahalasànany dia manome ny CARICOM ny fahafahana hanamafy ny fanolorantenany ho amin'ireo fotokevitra demaokratika sy ny zon'olombelona.”

Miteraka fanontaniana io lova io: Inona no mety ho nitranga? Raha vitan'ireo mpitarika an'i Suriname ny manararaotra io fotoana io, manaporofo ny fisian'ny mangarahara ary manao ho laharam-pahamehana ny filàn'ny vahoaka, angamba mety ho afaka amin'ny dindon'i Bourtese ihany ny firenena amin'ny farany. Raha afaka atao ho kihon-dàlana io fotoana io, ho fanoitran'ny rariny sy ny fitoviana, angamba mba afaka ny ho sitrana ihany ireo holatry ny Vono-olon'ny Desambra (vao mainka niharatsy nandritra ireo taompolo nisian'ny tsimatimanota nanaraka azy).

Raha mba afaka nanjavona niaraka tamin'i Bouterse mantsy ny heloka bevava vitany, na nanakatona ireo fery nanjo an'i Suriname nandritra ny fitondràny. Raha mba afaka nampiasain'ny vahoaka  mantsy izao tranga izao mba ho toy ny fitaratra, tandindon'ny fahazakàny sy ny faharefoan'ilay firenena, ireo hetahetany sy ny tsy fahombiazany. Raha mba hafa mantsy ny safidy nataony. Raha mba natanjaka tsara afaka nitazonana azy ho tomponandraikitra mantsy ilay rafitra najorony. Raha tsy simban'ny fizarazaràna mantsy ireo fampanantenàny firaisankina.

Ny farany, iray amin'ireo otrikarena tsy voatrandraka raha ny tantaran'i Desi Bouterse, tantaran'ny firenena iray izay afaka ny ho nisy — saingy tsy izany. Mametraka an'i Suriname hiatrika ny lasany, tsy ny handevina azy akory, fa ny hahatakatra hoe hazava kokoa, marina ary hamirapiratra ny làlana hizorana. Raha mba… mantsy.