Rangahy iray mandalo akaikin'ny potiky ny fiara mifono vy iray (T-72) eo amin'ny làlambe ao Edaga Hamus, faritra Tigray ao Etiopia, 5 Jona 2021. Saripika an'i Yan Boechat/VOA ao amin'ny Wikimedia Commons (Sehatra ho an'ny daholobe).

Nosoratan'i Haftu Hindeya Gebremeskel, profesora mpiara-miasa amin'ny Oniversite Mekelle ao Tigray, Etiopia.

Ny 2 Novambra ny vahoaka ao Tigray, Etiopia, no hanamarika ny roa taona nifaranan'ny ady an-trano tao amin'ny faritra tamin'ny fomba ôfisialy. Tamin'io andro io, tamin'ny 2022, nosoniavin'ny antoko lehibe nitondra tao amin'ny faritra misy ahy, ny Madatehezam-Panafahana ny Vahoaka Tigray – Tigray People’s Liberation Front (TPLF), ilay Fifanarahana Fandriam-pahalemana tao Pretoria nifanaovana tamin'ny governemanta etiopiàna, izay noheverin'ny Firenena Mikambana ho “dingana iray goavana voalohany” mankany amin'ny fitsaharan'ilay ady feno habibiana.. 

Amin'izay andro izay, toy ny isanandro ihany, hitopy any amin'ireo kiraro tonta aho, izay tehiriziko eo amin'ny tohatro ao an-trano. Ireo kiraro rotika sy tonta dia mampahatsiahy ireo taona roa niaretanay ady nahatsiravina. Ireo kiraro ireo no nitondra ahy fony nobahanan'ny governemanta federaly sy ny mpiaradia aminy ary nataony fahirano i Tigray. Teo anelanelan'ny 2020 sy 2022, nanodidina ny 600.000 ireo olona avy ao Tigray maty noho ireo fihetsika tsy voahevitra sy tsy misy dikany, ary 2,5 tapitrisa no nafindra toerana tao anatin'ny firenena ihany vokatry ny ady.

Tehiriziko izy ireo satria rehefa mijery ireo kiraroko aho, tsaroako ny fijaliana tsy hay nozakaina niaretanay niaraka. ho ahy dia toy ny hoe afaka miresaka ireo kiraro ireo. Milaza ireo fahatsiarovana tsy zakako lazaina ry zareo. Saingy, ilain'izao tontolo izao ny mandre izay zava-nanjo anay, satria toa hadinon'ny rehetra i Tigray.  

Ny 4 Novambra 2020, tena talohan'ny nipoahan'ilay ady mihitsy aho no nividy ireo kiraro vaovaoko. Tamin'izay hariva izay, nàka kihon-dàlana goavana ny fiainanay. Tanaty herinandro vitsy, nameno an'i Mekelle renivohitray ireo olona avy any amin'ny lafivalon'i Tigray.

Nisy fampielezankevitra nalefan'ny governemanta ho amin'ny fankahalàna an'ireo Tigraiana. Nambaran'ny praiminisitra etiôpiàna, Abiy Ahmed, fa ny TPLF dia “ahidratsy mora mitombo”  “tsy maintsy hongotana mba tsy hipoitra haniry intsony mihitsy.” Nampiako izany toepo izany ireo pôlitisiàna sy mpiaradia, tamin'ny fampiasàna ireo fanivaivàna toy ny hoe “ahidratsy”, “homamiadana”, “voalavo” ary “mpampihorohoro” mba hanondroana anay. Natosiky ny governemanta ireo olontsotra mba hanàla baràka, hamely, handroba ary hatramin'ny hamono mihitsy ireo vahoaka Tigraiàna miasa mafy. An'arivony maro no very asa, voaroba ny orinasany ary nikatona. Nogadraina izy ireny na novonoina. Nohazaina tany rehetra tany ireo Tigraiàna — tany an-tranony, biraony, teny an-dalambe ary tany anaty fiarakaretsaka — natao lasibatra fotsiny noho ny maripamantarana an-dry zareo. Ireo izay afaka nandositra nankany Mekelle na nitady fialofana tany ivelan'i Etiôpia dia nanao izany.

Rehefa tonga niaraka tamin'ny tànam-polo tao Mekelle ny olona, voatery nifamory ny mponina mba hitondra izay fanampiana azonay natao. Sarotra be ny fihaonana sy ny fandrindràna noho ireo fanafihana an-habakabaka matetika nikendrena ny sivily amin'ny antoandro be nanahary, kanefa nitozoanay ny fanohanana ireo anabavy sy rahalahy. Tsy tapaka ny fanaovana fanambaràna nataon'ireo fikambanana sivily tao amin'ny onjampeo Radio FM Mekelle, nandrisihana anay hifanohana sy hifampizara vaovao momba ireo tranonkala fandraisana fanomezana.

Nandritra izany fotoana izany, niaraka tamiko teny foana ireo kiraroko ireo, raha nomeko ho an'ireo sahirana kosa ny kiraro hafa. Saika ny fitafian'ny fianakaviana rehetra no nalefa natao fanomezana ho fanohanana ireo tra-boina. Na teo aza ny tahotra, ny dona, ary ny fahavononana tsy an-kiato, dia tsy nisalasala izahay nanampy ireo izay, tany aloha, nanana nihoatra noho izahay.

Niharitra ny mafy ireo kiraroko. Nandeha efa ho 16 km (10 miles) isanandro izaho sy ilay namako Abenet namakivaky ny tanàna. Tsy dia nanan-tsafidy izahay noho ny tsy fanànana vola sy ny fampiatoana tanteraka ny fitaterana noho ny tsy fisian'ny solika.

Natetika nitsidika ireo namana miasa anatina ONG izahay, nanantena fa mety ho afaka mampita hafatra any amin'ny fianakavianay any ivelan'ny faritra na ny firenena ry zareo, satria ireny ihany no hany toerana manana fahafahana kely miditra aterineto. Indrisy anefa fa maro ireo nisalasala hanampy. Ny sasany nitaky vola na tambiny, raha ny hafa indray toa very fanantenana. Nisy vitsivitsy nandray anay tamin'avona sy hasiahana. 

Ireo kiraroko. Saripika an'i Haftu Hindeya Gebremeskel, fampiasàna nahazoana alàlana.

Isaky ny mijery ireo kiraroko aho, mampitamberina fahatsiarovana manokana izy ireo. In-dray andro, raha nivenjivenjy teny an'araben'i Mekelle aho, dia nifanena tamin'ny namako iray izay nanontany ahy momba ny fahasalaman'ny rahavaviko. Namelona ahiahy tao anatiko izany, satria andro iray nialoha ny nanaovana sonia ilay fifanarahana tao Pretoria, tanindrazako, niharan'ny daroka baomba henjana i Mekhoni ao Raya. Taoriana kelin'izay dia henoko fa rava ny trano nisy ny rahavaviko, trano itoerana sivily tsy misy ifandraisany amina lasibatra ara-tafika mihitsy. Mampalahelo fa zavatra saika fahita manerana ireo tanàna rehetra ao Tigray izany nandritra ilay ady nandatsahan-drà sy feno habibiana.

Tena nanohina mafy ahy ny nandrenesako io vaovao nampalahelo io. Nobahanan'ny governemanta etiôpiàna daholo ny fifandraisana rehetra, ka tsy nahafahako niantso na nanomana fitsidihana mivantana noho ny tsy fisian'ny fitaterana. Lasa aho nody, nokikisan'ny ahiahy momba ilay rahavavy tsy foiko — io angamba no fivenjivenjena henjana indrindra teo amin'ny fiainako.

Rehefa tonga aho, hitako tonga avy any an-tanindrazanay ny anadahiko kely mba hankahery ahy. Nozarainy tamiko fa tany an-tranon'ny reniko ilay rahavaviko tamin'ny fotoana naharava ny tranony. Fahamaivamaivanana no nameno ahy manontolo.

In-dray mandeha koa, nojereko ireo kiraroko, ary toy ny nitahiry fahatsiarovana fanolànana izy ireo, toy ny hoe natelin'izy ireo ary notehiriziny ny resadresaka nataoko nandritra ilay ady. Tsaroko ilay niaraka nandeha tamin'i Abenet, niteny taminy momba ny tatitra iray navoakan'ny Amnesty International tamin'ny 2021, izay nifantoka tamin'ny herisetra ara-nofo. 

Tsy takatry ny saina raha izay nanjo ireo vehivavy tao Tigray. Toetra barbariàna no nasehon'ireo miaramila — fanolànana itambarana natao an'ireo vehivavy tigraiàna ary famelàna ireo hareza, fimailo avy nampiasaina sy zavatra hafa mampididoza teny amin'ny vatan'izy ireny. Nataon-dry zareo lasibatra ny ankizy sy ireo vehivavy bevohoka, nataon-dry zareo toy ny andevon'ny filàna ara-nofo, ny famoràna vehivavy sy endrika  hafa amin'ny fampijaliana. Nisotasota an-dry zareo tamin'ny fandrahonana ho faty sy ny resaka foko ireny mpiremby ireny. Nampiasaina ho fitaovam-piadiana nandritra ilay ady ny fanolànana sy ny herisetra ara-nofo, natao hanambaniana sy hanalàna baràka ireo vehivavy sy tovovavy tigraiàna, namela takaitra maharitra ara-batana sy ara-tsaina. Araka ny lazain'ireo manampahefana ao amin'ny faritra, raha kely indrindra dia 120.000 ireo vehivavy voaolana tao Tigray nandritra ilay ady.

Nisy fahatsiarovana matroka iray atamberin'ireo kiraroko, toy ny andro iray tamin'ny Aogositra 2021, rehefa nijery vaovao aho ary nahita sarina Tigraiàna iray nitsingevana teo amin'ny renirano Tekeze. Tena tsiahy feno habibiana io momba ny halalin'ny habibiana nataon'ireo fahavalonay.

Nijaly mafy ny ankizy. Tafasaraka tamin'ireo havan-tiany ry zareo, ary notapahatapan'ny tafika bibidia eritreàna ny taoalan'izy ireo nefa mbola velona izy ireo tamin'izany. Nahafaty reny sy ankizy marobe ireo fanafihana an'habakabaka tamin'ny andro antoandro, teny an-tsenan'i Adidaero, Alamata, Togoga, ary tao amin'ny sekolin-jazakely tao Mekelle, raha tsy hilaza afa-tsy vitsivitsy. 

Zavadoza ilay ady, ary nisy fiantraikany tany anaty fo sy fanahin'ny olona erantany ny habibiany. Kanefa, izaho mino fa tsy dia nanaitra loatra ireo firenena matanjaka izy iny — Etazonia, Fanjakana Mitambatra, sy ireo firenena Tandrefana hafa. Ireny firenena ireny, izay mihambo ho mpiaro zon'olombelona, dia nahafantatra ny zava-nitranga tao Tigray, saingy tsy nandray fepetra na kely aza mba hanampiana anay.

Na amin'izao fotoana anananay fifanarahana fandriam-pahalemana izao aza, nefa tsy mbola miaina fahalemana izahay. Taona roa izao, efa ho iray tapitrisa ireo olona mbola tsy afaka miverina any an-tokantranony. Tsy afaka izahay hamerina manamboatra ireo tany simba fambolinay, na ny tanàna sy  vohitray voadaroka baomba, satria niainan'i Tigray ihany koa ny haintany nahatsiravina tsy nisy 40 taona. Saiky ao amin'ilay faritra manontolo mihitsy no tonga amin'ny haavon'ny krizy sy hamehana ny haavon'ny tsy fahampian-tsakafo. Manodidina ny 1,84 tapitrisa ireo ankizy Tigraiàna no tsy tafiditra an-tsekoly nandritra ny telo taona nifanesy. Na teo aza ireo ezaka natao, mbola tsy ampy  antsasak'ireny ankizy ireny no tafaverina any amin'ireo sekoly nianaran-dry zareo, izay tena tra-paharavàna goavana. Ary 80 isanjato amin'ireo mpampianatra nanontaniana no nahitàna soritra rarintsaina taorian'ny dona nahazo azy, izay milaza ny sanda ambony ara-tsaina nasain'ilay ady nozakain-dry zareo, araka ny tatitra iray.

Rehefa mijery ireo kiraroko aho dia miteny amin'ny tenako ihany koa hoe mandeha ny fotoana ary ireny fotoana ireny no mitondra lesona ho antsika, izay nianarantsika tamin'ny fomba sarotra. Tsy maintsy raketina ny ady tao Tigray. Ireo izay manana fahaizana manoratra dia tsy maintsy mirakitra an-tsoratra ny tantara nampahory niainanay, ary tsy itandroana hasasarana, mba tsy hamerenan'ny taranatsika ny hadisoana mitovy amin'izany.