Notselarina tao amin'ny tranonkalan'ny Fiaraha-mientana manerantany ho an'ny zon'ny fiteny.

He was interviewed over email and his responses have been edited for brevity and style. Raha fiteny 7 000 mahery no iresahana maneran-tany, dia eo amin’ny antsasany eo ho eo no ahiana ho fongotra na tandindonin-doza tanteraka, satria tsy mitovy velively ny hery ananan’ireo fiteny ireo. Fiteny maro no mitaky amin'ny mpiteny azy hiasa amim-pahavitrihana mba hampitana izany amin'ny taranaka manaraka, izany no hany antoka tokana ahafahany miaina amin'ny hoavy. Mba hanasongadinana ny sasany amin'ireo hetsika fikojakojana sy famelomana indray, dia niresaka tamin'i Gerald Roche, Profesora mpiara-miasa amin'ny Politika ao amin'ny Oniversiten'i La Trobe any Aostralia ny Global Voices, izay manam-pahaizana momba an'i Tibet, ary mpikatroka ho an'ny rariny ara-piteny amin'ny alàlan'ny The Global Coalition for Language Rights izay andraisany anjara mavitrika koa. Noantsafaina tamin'ny alàlan'ny mailaka izy ary ny valinteniny dia nahitsy ho fohy sy tsotra kokoa.

Gerald Roche, sary nahazoana alalana

Gerald Roche (GR):  Naorin'ny vondrona matihanin'ny fiteny tamin'ny taona 2020 ny Fiaraha-mientana Maneran-tany ho an'ny Zon'ny Fiteny: mpandika teny, manampahaizana manokana momba ny famangitana sy mpiasa manao izay idirana (ifandraisana) amin'ny fiteny. Natsangana ny fiaraha-mientana  hanao fanairana momba ny zon'ny fiteny sy hiarovana ny zon'ny fiteny rehetra. Kinendrinay ihany koa ny hanome hararaotra ireo mpikambana ao amin'ny fiaraha-mientana mba hiara-hiasa sy hifanohana amin'izay rehetra ataonay hampiroboroboana ny zon'ny fiteny

Nirotsaka an-tsehatra tamin’ny fiaraha-mientana aho tamin’ny taona 2021, ary nandray ny andraikitry ny filoha mpiara-mitantana tamin’ny taona 2022. Mpiasa an-tsitrapo manontolo no mampihodina ny fiaraha-mientana. Tsy manana famatsiam-bola izahay, ary miasa amin'ny maodelin-tambajotra marindrano (tsy misy avo sy iva na ambony sy ambany). Toerana ara-pitantanan-draharaha amin'ny ankapobeny ny andraikitra mpiara-mitantana, hanamorana ny fivoriana, ary hanampiana ny mpikambana hifandray anaty hasin'ora isankarazany. Niala tamin'io andraikitra io aho tamin'ny fiandohan'ity taona ity ho ampahany amin'ny fifandimbiasan'andraikitra ao amin'ny fiaraha-mientana.

Hatramin'ny nidirako tao amin'ny fiaraha-mientana dia nampitombo ireo mpikambana hivelatra amin'izao tontolo izao izahay.  Ahitana mpikatroka avy amin'ny fiaraha-monina, mpanabe, mpikaroka, mpandika teny, matihanina amin'ny ONG, ary olona maromaro avy amin'ny saranga samihafa ny mpikambana amin'izao. Niitatra ihany koa ny asan’ny fiaraha-mientana nandritra io fotoana io.

Isan-taona izahay manatontosa Androm-Piarovana Fiteny Maneran-tany: andro maromaro narindra manerana an'izao tontolo izao ho fanentanana ny zon'ny fiteny. Namolavola fanambaràna amin'ny teny tsotra momba ny zon'ny fiteny ihany koa izahay, izay hita ao amin'ny tranokalanay amin'ny fiteny 80 eo ho eo. Hetsika iray hafa natombokay tamin'ny fiandohan'ity taona ity ny fitaovana mifototra amin'ny zon'ny mpahay fiteny, mba hanampiana azy ireo hampiditra ny zon'olombelona amin'ny asany. Ary amin'ity taona ity koa izahay manomboka ny Loka Mpiaro ny Zon'ny Fiteny.

GV: Azonao fariparitana ve ireo mpangataka, ary ahoana ary nahoana ianao no nifidy azy ireo hifaninana amin'ny loka? 

GR: Kinendrin'ny Loka Mpiaro ny Zon'ny Fiteny ny hanomezam-boninahitra ireo olona maneho fanoloran-tena miavaka amin'ny zon'ny fiteny. Mitady olona afaka maneho fitiavana ny zon'ny fiteny sy ny fiantraikany amin'ny asany izahay mba hiarovana sy hampiroboroboana ireo zo ireo. Nanokatra fanendrena amin’ireo mpikambana ao amin’ny fiaraha-mitantana izahay, ary ho an’ny besinimaro ihany koa. Na iza na iza afaka manendry ny tenany na olon-kafa.

Tena nampahery anay ny isa sy ny fahasamihafan'ireo fanatsongàna azonay amin'ny taona voalohany hanaovana ny loka! Nikatona tamin'ny Aprily ny fangatahana, ary mikasa ny hanambara ny mpandresy izahay amin'ny 22 mey. Nahazo fanendrena 14 avy amin'ireo firenena any Afrika, Azia, Eoropa ary Amerika izahay. Samy manana ny fiaviany ireo voatendry ireo, ao anatin'izany ny mpikatroky ny fiarahamonina, ny mpandika teny, ny mpiasam-panjakana, ny mpitsabo ary ny akademika (mpampianatra oniversite). Tena manaporofo ny maha-zava-dehibe ny zon'ny fiteny amin'ny sehatra rehetra eo amin'ny fiainana ny fanendrena.

Miasa amin'ny sehatra tena eo an-toerana ny sasany amin'ireo olona ireo: ao amin'ny fokonolona eo an-toerana, ohatra, manampy amin'ny famelomana indray ny teny vazimba teratany iray, na manome tolotra tena ilaina amin'ny fiteny noterena ho zandriny (vitsy an'isa). Miasa eo amin'ny sehatra iraisampirenena ny hafa, manampy amin'ny fananganana tambajotram-panentanana na mamolavola fifanarahana vaovao eo amin'ireo fanjakana izay mankatoa ny zon'ny fiteny. Tena nanainga fanahy tokoa ny nahita ny fanoloran-tena nasehon'ireo olona ireo.

GV: Inona no antenainao ho tratra amin'ny andiany voalohany amin’ity loka ity? 

GR: Heveriko fa roa ny tanjona lehibe: hanainga fanahy sy hanome voninahitra. Voalohany indrindra, zava-dehibe ny manome voninahitra ny asa ataon'ny mpiaro ny zon'ny fiteny, satria asa mafy izany – indraindray mampidi-doza mihitsy aza. Manokana taona maro amin'ny fiainany ho an'ity asa ity ny olona sasany, ary rehefa manao izany, dia miasa manohitra ireo hery manosi-bohontanana. Matetika izy ireo manohitra ny fanavakavahana ara-tsosialy miparitaka mahazo ny vondron'olona sy ny fiteniny. Mazàna ihany koa izy ireo no manohitra ny politika izay manohintohina an-kitsirano ilay fiteny, ary manakana ny mpiteny azy tsy hisitraka fitoviana tanteraka: indraindray aza ry zareo miatrika herisetram-panjakana mahery vaika. Miatrika tsi-firaharahiana sy tsi-fihetseha-bolomaso izay rehetra mpiaro ny zon'ny fiteny. Izany rehetra izany dia mahatonga ny fiarovana ny zon'ny fiteny ho tena sarotra, saingy mbola misafidy ny hanao izany ny olona. Tokony hankatoa sy hanome voninahitra izany isika.

Tanjon'ny loka faharoa ny hanainga fanahy. Amin'ny andraikitra maha-filoha mpiara-mitantana ahy dia niresaka tamin'olona maro mafana fo amin'ny fiarovana ny zon'ny fiteny aho. Matetika anefa dia tsy mahazo antoka ry zareo hoe aiza no hanombohana. Ny fahitana mpiaro ny zon'ny fiteny fitaratra no manome ohatra tokony harahin'ny olona. Mety hanampy ny olona sasany izany hanao ny dingana voalohany. Ho an'ny hafa izay efa miaro ny zon'ny fiteny indray, mety hanampy azy ireo izany hikiry rehefa misedra fahasarotana. Afaka mandray soa avy amin'ny aingam-panahy sasany isika rehetra miasa amin'ny fiarovana ny zon'ny fiteny.

Izany no antony nanokananay ny loka voalohany isan-taona ho fahatsiarovana an'i Tove Skutnabb-Kangas, mpikatroka sady akademika izay nodimandry tamin'ny taona 2023. Ny fiainany sy ny asany, ny soatoaviny ary ny hetsiny, dia samy maneho izay heverintsika ho tokony ho mpiaro ny zon'ny fiteny.

GV: Azonao resahina manokana ve ny zava-misy ao Aostralia momba ny fiteny Aboriginal sy ny fikatrohana mifandraika amin'izany?

GR: Noho izany, voalohany aloha tokony homarihako fa tsy vazimba teratany aho, ary ny ankamaroan'ny fikarohana nataoko dia niarahana tamin'ireo mpiara-miasa sy vondrom-piarahamonina any amin'ny faritra hafa eto amin'izao tontolo izao, any amin'ny toerana tahaka an'i Shina, Japana, India, Filipina, ary Soeda. Rehefa ao an-tsaina izany dia hanao fanamarihana ankapobeny roa momba ny fiteny aborigène sy Andila-nosy Torres eto Aostralia aho.

Voalohany, efa nisy ny asa goavana famelomana indray natao tato anatin'ny taona vitsivitsy. Misy ny fahatsapana ho tena manangana tokoa. Na izany aza, tojo fanoherana avy amin'ny hery mpandala ny mahazatra eto Aostralia ity hetsika ity. Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay aho nanjohy ireo fanehoan-kevitra anjotra momba ny famelomana indray ny teny indizeny eto Aostralia. Hitako anisan'ny fanoherana ny ezaka hampiroboroboana ny teny anglisy irery ho famahana ny olana rehetra, ny fanavakavaham-bolon-koditra miharihary amin'ny vazimba teratany, ny tsindry fanaovana ny vazimba teratany ho tsy manana fanapahan-kevitra manoloana izay tena ilainy, ny rediredin-tombantombana fa teti-dratsin'ny Firenena Mikambana hakana ny fitondrana ny fanomezana anaran-toerana ho anaram-bazimba, sy ireo hevitra maro hafa. Avela hivezivezy malalaka anjotra izany rehetra izany, tsy misy ezaka hanoherana na hifehezana ireo lahateny feno fankahalana ireo.

Izay mitondra ahy amin'ny teboka faharoa. Tsy mitovy tantana sady tsy ampy ny politikan'ny fiteny indizeny eto Aostralia. Tena manaitra ahy  ny tsi-fisian'ny fomba fiasa mifototra amin'ny zon'ny fiteny. Hitanao izany, ohatra, amin'ny fihetsiky ny governemanta Aostraliana manoloana ny Fanambaràn'ny Firenena Mikambana momba ny Zon'ny Vazimba teratany (UNDRIP). Ahitana fiarovana tsara sy matanjaka ho an'ny zon'ny fiteny indizeny ny UNDRIP: hamelona indray, hampiasa, hampivelatra ary hampita fiteny, ary hametraka, hifehy, ary hampiditra amin'ny fampianarana sy fampitam-baovao amin'ireo fiteny ireo. Nandrotsa-bato hanohitra ny UNDRIP tao amin'ny Fivoriamben'ny Firenena Mikambana i Aostralia, ary vao haingana no nisy loholona teratany nanandrana nandany volavolan-dalàna anatanterahana ny UNDRIP teto, dia voatsipaka tamin'ny latsabato izany. Heveriko fa tsy afaka milaza izahay fa tena miahy ny fiteny indizeny eto Aostralia raha tsy manomboka mandray ny zon'ny teny am-pahamatorana.

Vakio bebe kokoa momba ny fomba fampiasan'ireo mpikatroka fiteny manerana an'i Aostralia ny herin'ny teknolojia mba hampandrosoana ny ezaka famelomana indray (ny fiteny) ao amin'ny tranokalan'ny Rising Voices ato amin'ny Global Voices.