Solontena tao amin'ny fihaonambem-paritra momba ny fisintonana lakolosy sy ny fiarovana ireo mpisintona lakolosy ao Afrika Andrefana. Saripika avy amin'i Pamela Ephraïm. Fampiasàna nahazoana alàlana.
(Fanamarihana: Ny hoe “mpisintona lakolosy” ho hitanao ato anaty lahatsoratra dia tsy hafa fa mitovy hevitra amin'ny “mpandefa fanairana” mety ho hitanao any anaty lahatsoratra hafa)
Ny 26 sy 27 Novambra no notanterahana tao Abuja, Nizerià, ny fihaonambe voalohany momba ny fisintonana lakolosy sy ny fiarovana ireo mpisintona lakolosy ao Afrika Andrefana, teo ambanin'ny lohahevitra hoe “Fampihenàna ny kolikoly ao Afrika Andrefana: Ny lanjan'ny fisintonana lakolosy sy ny lalàna momba ireo mpisintona lakolosy.” Ilay fihaonambe, izay ny African Center for Media and Information Literacy (AFRICMIL) no nikarakara azy, dia namondrona ireo solontena avy amin'ny Network of Anti-Corruption Institutions in West Africa (NACIWA) – tambajotran'ireo andrim-panjakana miady amin'ny kolikoly, ireo mpiantsehatra fototra avy amin'ny fiarahamonim-pirenena, ny haino-vaky-jery, ny filaminana, ary ny fampiharana lalàna, sy ireo fikambanana miady amin'ny kolikoly, ireo masoivohom-panjakana, ary ireo fikambanana iraisampirenena isankarazany miasa ho an'ny fampandrosoana.
Manerana an'i Afrika, mbola ny kolikoly no sakana lehibe amin'ny fampandrosoana, mikiky ireo andrin'ny demaokrasia, mampihisatra ny firoboroboana ara-toekarena, mandray anjara amin'ny tsy fahamarinan-toeran'ny governemanta ary mamelona ireo heloka voaomana sy ny tsy filaminana ankapobeny. Ny Tondro Fahitàna ny Kolikoly ho an'ny taona 2023 – Corruption Perceptions Index (CPI) dia maneho fa sahirana mafy amin'ny fanaovana izay hirosoan'ny ady amin'ny kolikoly ny ankamaroan'ireo firenena afrikàna.
Noresahana tao anatin'ny fandaharampotoana ireo olana maika ao anatin'ny ady hisian'ny fiarovana ireo mpisintona lakolosy, isan'izany ny lahateny fototra iray momba ny fiantrakain'ny kolikoly amin'ny firoboroboana ara-toekarena sy ireo dingana demaokratika ao Afrika Andrefana, famelabelarana iray momba ny traikefam-paritra amin'ny fisintonana lakolosy sy ny fiarovana vavolombelona, ary fifanakalozan-kevitra momba ny fiarovana ireo mpisintona lakolosy.
Ny anjara toeran'ny mpisintona lakolosy amin'ny ady amin'ny kolikoly
Tamin'ny 2001, nandritra ny fivorian'ireo Filoham-panjakana sy Governemanta, natao tao Dakar, ny Economic Community of West African States (ECOWAS / CEDEAO) – fikambanana ara-toekaren'ireo firenena ao Afrika Andrefana – dia nandany Fifanarahana momba ny Ady atao amin'ny Kolikoly — andiana paikady natao hisorohana, hanafoanana ary hamongorana ny kolikoly ao amin'ny faritra. Tohizan'ireo Afrikàna Tandrefana mpikatroka io ady io, ary antenain-dry zareo ny hanamafy ireo fiarovana ny mpisintona lakolosy.
Raha nandray fitenenana tao amin'ilay fihaonambe, Kole Shettima, talen'ny Orina MacArthur ao Afrika, dia niteny fa:
Iray amin'ireo fitaovana lehibe afaka ampiasaina hanatsaràna ny rafitra fitakiana tamberin'andraikitra aty amin'ny faritra misy antsika ny fisintonana lakolosy. Mitaky fitaovana isankarazany ny ady amin'ny kolikoly ary tsy isalasalàna fa ny fisintonana lakolosy dia iray amin'ireny fitaovana ireny. Andraikitry ny olompirenena ny mitatitra ny heloka bevava ary nahita isika olona tonga nitoroka ireo fomba marobe fanaovana kolikoly nisy.
Mazava ho azy, ny politikan'ny fitorohana, araka ny fantatsika, dia manana ny fanamby azy manokana, ary izaho mihevitra fa ny fanamby lehibe hitantsika nandritra ireo taona maro dia ny olan'ny fiarovana. Haintsika fa marobe ny olona no efa nidiran'ny matsatso noho izy tonga hitoroka na nanao fitorohana olona sasantsasany izay nanao zavatra tsy nety tao anatin'ny ministera nisy azy, tany anatin'ny andrim-panjakana nisy azy ireo ary ny olan'ny fiarovana no azo antoka fa tena singa lehibe.
Tamin'ny Aogositra 2024, Wale Edun, minisitry ny fitantanambola ao Nizerià, nilaza hoe nisy hetsika fidirana an-tsokosoko nataon'ny governemanta ary nahafahana namerina 609 tapitrisa dôlara, sy 83 lavitrisa NGN ( 52,5 tapitrisa dôlara), ary 5 tapitrisa Euro ( 5,3 tapitrisa dôlara), tsirairay, niaraka tamin'ny fanampian'ny pôlitikany momba ny fisintonana lakolosy.
Ny toejavatra saropady misy an'ireo mpisintona lakolosy
Joseph Ameh, mpahay maritrano sady tale fahiny tao amin'ny sampana fandrindràna ny ara-batana tao amin'ny Federal College of Education tao Delta State, Nizerià, no nanazava ny helo niainany taorian'ny niampangàny kolikoly. Hoy izy tamin'ny Global Voices :
Tsy nohajaina velively ny dingana tamin'ny fandraisana ny mpiasa. Feno mpisandoka ho mpiasa voaray hitantana tetikasa. Nisy fotoana, nirodana ny tranobe iray. Ny tolona manontolo nataoko dia niompana tamin'ny fiarovana ny daholobe tsy ho tra-doza ary ny tolona fanampiny dia momba ny fiantraika ara-toekarenan'ireo fanaovana kolikoly. Raha raisina amin'ny heviny hoe, rehefa atolotra ny tetikasa iray, dia matetika no atao ambony be ny fanombanana azy. Alohan'ny hanombohan'ilay tetikasa mihitsy aza, dia efa alain-dry zareo ho any am-paosiny ny antsasaky ny vola nifanarahana. Tamin'ny Ôktôbra 2019, nanoratra aho ho an'ny Independent Corrupt Practices Commission (ICPC). Nandefasan-dry zareo taratasy ilay andrim-panjakana niasàko ary fotoana fohy taorian'izay, nanomboka ny helo niainako. Norahonana aho, noroahana ary narahana tanaty fiara. Efa im-betsaka aho no notambazana taratasim-bola an-tapitrisa maro, izay nolaviko.
Iray hafa mpisintona lakolosy niaritra zatra nitovitovy tamin'izany i Ntia Thompson, izay noroahana noho ny famborahana ny lazaina fa hosoka tao amin'ny Ministeran'ny Raharaha Ivelany ao Nizerià tamin'ny 2016, saingy taty aoriana dia naverina tamin'ny asany noho ny adisisika matanjaka nataon'ireo vondrona sivika.
Tao anaty resadresaka nifanaovany tamin'ny Global Voices, i Chido Onumah, mpandrindra ny AFRICMIL, izay ny fikambanana misy azy no nanao adisisika niaro ireo mpisintona lakolosy tamin'ny alàlan'ny tetikasany Corruption Anonymous, no nanizingizina ny filàna miaro azy ireny tsy hiharan'ny valifaty.
Noho ny fahasahiana nanao hetsika izay hita mibaribary fa fahatongavan-tsaina dia miatrika karazana valifaty maro ireo mpisintona lakolosy, miainga avy amin'ny fitsaratsaram-poana ka hatramin'ny fanavakavahana, fialàna amin'ny toeram-piasàna, famaizana ho nanao heloka bevava, ary ny fahafatesana anaty tranga fara-tampon'izay ratsy. Izany no mahatonga ireo mpisintona lakolosy ho karazan'olona tandindonin-doza, raha izay no itenenana azy. Ary tena iombonanay tanteraka ny hevitry ny vaomieran'ny ECOWAS hoe iray amin'ireo fomba tsara indrindra hanomezana fiarovana azy ireo ny fanomezan'ireo firenena mpikambana rafitra feno araka ny lalàna, amin'ny alàlan'ny fanaovana lalàna momba ny famborahana vaovao mahakasika ireo tsy fanarahan-dalàna sy fiarovana manoloana ny valifaty vokatr'ireo fanambaràna.
Ny filàna miaro ny mpisintona lakolosy
Tamin'ny Jolay 2016, nihaona tao Cotonou, Benin ny vaomieran'ny ECOWAS ary nanamafy ny ezaka ataony hiadiana amin'ny kolikoly ao amin'ny faritra, tamin'ny alàlan'ny fampahafantarana ny paikady fiarovan'ny ECOWAS ny mpisintona lakolosy sy ny drafitr'asa. Ny tena ifantohan'ilay paikady fiarovana ny mpisintona lakolosy dia fandrisihana ireo firenena mpikambana mba hamoaka lalàna iray hiarovana ireo mpisintona lakolosy mijery ny tombontsoam-bahoaka ho toy ny fomba iray hampihenana ny kolikoly sy hanatsaràna ny mangarahara ary ny fandraisana andraikitra ao Afrika Andrefana.
Tao anatin'ny kabariny fanokafana, ny prôfesora Etannibi E. Alemika, mpahay manokana momba ny heloka bevava no sady manampahaizana amin'ny resaka filaminana sy ny fitantanana ny tontolon'ny fitsaràna ady heloka, dia niantso ny handaniana lalàna iray henjana kokoa hiarovana ireo mpisintona lakolosy manerana an'i Afrika Andrefana mba hiadiana amin'ny kolikoly. Hoy izy:
Ny ilaintsika dia lalàna iray feno sy afaka miantoka ny tsy fanononana ny anarana, ny fiarovana tsy hiharan-doza, ary, raha ilaina, famindràna toerana ireo mpisintona lakolosy sy ny ankohonan'izy ireny.
Chido Onumah, mpandrindra ny AFRICMIL nanamarika fa “amin'ireo firenena 15 mandrafitra ny ECOWAS, Ghana irery no manana lalàna miaro ny mpisintona lakolosy. Tsy doka tsara izany ho an'ny ECOWAS, izay ny faritra ao anatiny dia tsy tapaka ny mahazo fampilaharana mampalahelo ao anatin'ny Tondro Fahitàna ny Kolikoly famoakan'ny Transparency International (CPI) ary ny ankamaroan'ireo firenena mpikambana no mbola heverina ho ny firenena tena mpanao kolikoly indrindra eto an-tany.”
