Sary hita Canva Pro.

Navoaka voalohany tao amin'ny The Breadfruit Collective  ity ranty nosoratan'i Emma Lewis, mpandray anjara ato amin'ny Global Voices, ity ho ampaham-panentanana Karaiba hanazavana ny Fifanaraham-paritra Escazú sy ny maha-zava-dehibe azy ho an'ireo mpiaro ny tontolo iainana. Nahazoana alalana ny dikan-teny nohavaozina eto ambany.

“Miala tsiny, nolavina ny fangatahanao.”

“Fifanarahana ara-barotra ity, ka tsiambaratelo.”

“Hijery ny fangatahanao izahay ary hitodika aminao, saingy …”

Mahavariana fa amin'izao lazaina fa “vanim-potoanan'ny torohay” izao, dia tsy mora hita araka izay antenaina ny zava-misy, ny angon-drakitra, eny fa na dia ny fandaharam-potoanan'ny hetsika aza.  Matetika mifono mistery ny antontan-taratasy izay tokony ho hitan'ny besinimaro sy anjotra. Mety mahatsapa faniriana hitazona ny torohay ho eo an-tratrany, tsy misy antony mitombina hanaovana izany indraindray ny fikambanana, ny andrim-panjakana ary ny olon-tsotra. Misy ny fiheverana fahabangam-panahiana ankapobeny, na sehatra ara-panjakana na sehatra tsy miankina, amin'ny fahazoana torohay mora foana. Mety hanontany izy ireo hoe “Nahoana no ilainao ny mahafantatra izany?” “Inona no iraharahinao izany?” ary manakan-dalana amin'izay ny fitadiavan-taratasy – ny fanjakam-birao -.

Mety ho tonga hatramin'ny filazana fa mifikitra eo amin'ireo firenena taoriam-panjanahantany ny kolontsain'ny tsiambaratelo ao Karaiba. Ny Lalànan'ny Tsiambaratelo Ofisialy Mbola ao amin'ireo bokin'ny firenena ao Karaiba maromaro, anisan'izany ny Bahamas, Barbados, Jamaika sy ny hafa ny Lalàna ofisialin'ny Tsiarambaratelo. Mitranga izany na eo aza ny antson’ny firaisamonim-pirenena sy ny fanehoan-kevitry ny mpitondra politika nandritra ny taona maro fa tokony hofoanana io lalàna efa lany andro io.

Ilaina maika ny hanasongadinana ity olana ara-baovao ity noho ny fiatrehan‘ireo [mg] mpiaro ny tontolo iainana ao amin'ny faritra fanamby [mg] isan-karazany. Teo no nidiran'ny Fifanarahan'i Escazú — fifanarahana ara-tontolo iainana voalohany any Amerika Latina sy Karaiba —.

Nolaniana tao Escazú, Costa Rica, tamin'ny 4 Marsa 2018 ny fifanarahana (antsoina amin'ny fomba ofisialy hoe Fifanaraham-paritra momba ny fidirana amin'ny torohay, ny fandraisan'ny besinimaro anjara ary ny rariny ara-tontolo iainana any Amerika Latina sy Karaiba). Dingana iray lehibe io hiantohana ny zo ara-tontolo iainana sy ny fiarovana ny mpiaro ny tontolo iainana. Ambonin'izany, io no hany fifanarahana mifamatotra amin'ny Fihaonamben'ny Firenena Mikambana momba ny Fampandrosoana Lovain-jafy (Rio+20), ny fifanarahana ara-tontolo iainana voalohany ao Amerika Latina sy Karaiba, ary ny voalohany eto amin'izao tontolo izao ahitana fepetra manokana hiarovana ny mpiaro ny zon'olombelona.

Tamin'ny niresahana tamin'ny Dr. Theresa Rodriguez-Moodie, Tale Jeneralin'ny Jamaica Environment Trust (JET), nomarihany hoe: “Zavadehibe ho an'ny mpiaro ny tontolo iainana ny fahazoa-miditra amin'ny torohay, ahafahanay miteny sy mandray anjara amin'ny fanapahan-kevitra momba ny tontolo iainana izay misy fiantraikany amin'ny fiainantsika sy ny fivelomantsika.” Amin'ny maha-iray amin'ireo andry manan-danja ny Fifanarahan'i Escazú, dia mifandrohy akaiky amin'ireo tanjona fototra hafa toy ny fandraisan'ny besinimaro anjara sy ny rariny ny fahazoan-torohay. Amin'ny maha-fitsipika fototry ny (Fifanarahan'i) Escazú azy, dia manome vahana ny vahoaka izy io mba hahatakaran-dry zareo izay mitranga amin'ny raharaha manan-danja mahakasika ny fiainany, ary miantoka ny rariny ara-tontolo iainana. Raha tsy misy ny torohay mifandraika amin'izany dia hirodana ireo andry roa ireo.

Mila mahafantatra bebe kokoa momba an'i Escazú ny vahoaka fa tsy fifanarahana momba ny fiarovana ny tontolo iainana fotsiny ity fifanarahana ity. Miresaka olona — mpiaro ny tontolo iainana — ary miresaka ny fomba ahazoany sy izaràny torohay ara-tontolo iainana ary ilaina ny miaro ireo ireo mpiaro, izay tena kitro ifaharana, raha any Amerika Latina, izay tandindonin-doza matetika ny fiainany.

Mety hanakana ny mpiaro ny tontolo iainana amin'ny asany, ny fikirizana handà tsy hanome torohay na dia  amin'ny mangigìna aza ka hanasarotra ny fahazoana azy. Ahoana no ahafahan'izy ireo mandroso rehefa tsy mahita ny sary feno ry zareo? Tsy vitan'ny hoe manakana ny asany ihany ny tsy fahampian'ny mangarahara; Voasakana ihany koa manaraka izay ireo resaka ifanaovana amin'ireo mpandray anjara, andrim-panjakana ary ireo olon-tsotra tian'ny mpanentana momba ny tontolo iainana ifanarahana.

Vokany, tsy mifandray ny tadin-dokanga. Miharatsy ny fifandraisana. Miely ny tsaho. Ary tonga avy eo ireo kamban-dratsy: vaovao diso (midika hoe vaovao diso miparitaka tsy nahy) sy ny fandisoam-baovao (midika hoe vaovao diso, niniana naparitaka). Azoko antoka fa zatra ireo zava-droa loha ireo isika, indrindra amin'ny media sosialy. Efa fantatsika ihany koa fa mety hiteraka fahavoazana goavana eo amin'ny fiaraha-monina ny fanodikodinana ny zava-misy sy ny torohay; ary hisy fiantraikany amin'ireo mpiaro ny tontolo iainana amin'ny lafiny maro izany, mampitombo ny hevi-draikitra sy ny fandisoana ny asa lehibe ataon-dry zareo.

Ka inona àry no valiny? Ainga amboalohany tsara hatrany ny lalàna voarafitra tsara. Tsy ny firenena rehetra ao amin'ny faritra no manana izany, fa mijery izany amin'izao fotoana izao ny sasany, ka misy fandrosoan'i Karaiba amin'io lafiny io. Amin'izay indrindra anefa ao Jamaika, mihevitra ny Dr. Rodriguez-Moodie fa ilaina jerena akaiky ny Lalànan'ny Fahazoan-Torohay misy amin'izao fotoana, izay lazainy fa “mila fijerena indray sy fanavaozana”, mahatonga azy ho “ilaina indrindra noho ny hatrizay hiantohana fa mangarahara sy mampahomby ny fanandrata-teny io zo io.”

Nandritra ny antsafa iray hafa, nanoritra i Susan Goffe, mpiaro ny zon'olombelona, ​​​​“kitro ifaharana ny rafitra fahazoan-torohay feno (ATI) ary ny vahoaka no tompon'ny torohay tazonin'ny governemanta. Maro dia maro ireo tokony havoaka hatrany, havoaka ampahavitrihana, aranty ary avoaka an-taratasy, mampiala amin'ny fitakiana ATI isaky ny mitady ireny torohay ireny eo amin'ny sehatry ny fahasalamam-bahoaka ohatra. Koa heverin'i Goffe fa Lalàna ATI tamin'ny taona 2002 no “iray amin'ireo ampahan-dalàna manan-danja indrindra nolaniana tao Jamaika nandritra ny 25 taona… izay ahitana lesoka sy olana amin'ny fampiharana.”

Mbola eo am-pandinihana ny lalàna Jamaikana amin'izao fotoana izao taorian'ny tatitry komity parlemantera tamin'ny taona 2011, saingy maharitra ela izany, ary miahiahy i Goffe fa tsy tokony hohalefahana izany na amin'ny fomba inona na amin'ny fomba inona. “Iray amin'ireo olana mitarazoka,” hoy ny fanazavany, “ny faharetan'ny fotoana ilaina hahazoana valiny sy torohay marina. Misy ireo sampan-draharaha tsara fiasa, ary ny hafa malaza ratsy amin'ny valin-teniny. Ilaina ho tsara avokoa ny valiny avy amin'ny governemanta. ”

Miroborobo aoka izany ny fananganana ireo fotodrafitrasa, indrindra any amin'ny morontsiraka marefon'ireo nosy Karaiba, sarotra dia sarotra ny fahazoana torohay misy idiran'ireo sehatra tsy miankina amin'ny fananganana. Nandritra ny fanentanana “Save Goat Islands” tao Jamaika [mg], notarihin'ny JET ary tohanan'ireo fikambanana maro an-toerana sy iraisampirenena ara-tontolo iainana, tsy nahitàna torohay na avy amin'ny governemanta na avy amin'ireo mpanangana fotodrafitrasa, lazaina ho “fifanaraham-piharian'ny tsy miankina” izay nifanaovana tamin'ny China Harbour Engineering Corporation.

Any Grenada, goavana ny fanamby atrehin'ireo mpiaro ny tontolo iainana; tamin'ny volana oktobra, nandresy tamin'ny fitsarana ny vondrona Coral Cove, izay nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Manampahefana momba ny Fandrindrana sy ny Fampandrosoana izay tsy nanaiky ny hahazoan'ny vahoaka torohaim-pandrindràna, anisan'izany ny torohain'ny drafitra fampiharana sy ny tombana amin'ny fiantraikany ara-tontolo iainana (EIA). Raha ny fananganana ilay trano manaka-danitry ny Pinnacle development [mg] ao amin'ny helodranon'i Montego, miorina manamorona ny faritra mando arovana, dia tsy nisy mihitsy ny fanaovana ny EIA, ary mbola mitohy ny asa, ankilan'izany.

Noho izany, misy olana amin'ny lalàna mihatra. Matetika, voatery manao hetsika ara-pitsarana ireo mpiaro ny tontolo iainana, izay sady mandany vola no mandany fotoana, ho paika farany. Misy ny fanjakam-birao manempotra manelingelina ny fitadiavan'ireo mpiaro ny tontolo iainana torohay. Misy ihany koa, anefa, ireo filàna goavana sy tena maika: mila miala amin'ny kolontsain'ny fanginana (tsy ankiteniteny) i Karaiba ary mankany amin'ny fisokafana sy ny mangarahara amin'izao vanim-potoanan'ny torohay izao.

Raha lazaina amin'ny teny hafa, mila miala amin'ny aloka isika ary mankany amin'ny mazava. Tokony ho fitaovana manan-danja hamitàna izany dingana izany ny Fifanarahan'i Escazú, izay nanan-kery tamin'ny 22 Aprily 2021, na dia mizotra miadana aza izany. Amin'ireo firenena 24 ao amin'ny faritra nanao sonia, firenen'i Karaiba telo ihany no mbola tsy nankatoa izany: ny Repoblika Dominikana, Haiti ary Jamaika. Tokony hankatoa ireo firenena ireo fa mahasoa azy ireo sy ny vahoakany ny fanaovana sonia. Araka ny nolazain'ilay mpikatroka Indiana Aruna Roy: “Zo hiaina ny zo hahalala.”