#IreoTantaraManaingaFanahy. Fantaro ireo mpikatroka 10 mampiasa ny media nomerika mba hanomezana tanjaka sy hampiroboroboana ireo fiteny mayana ao Meksika.

Saripika an'i Marlene Sanchez, fampiasàna nahazoana alàlana.

Fantaro ny momba ireo tantara manainga fanahy avy amin'ny iray amin'ireo voafantina nahazo ny Vatsimpianarana 2024 ho an'ny Fikatrohana Nomerika ho an'ny Fiteny Mayana karakarain'ny Rising Voices. Ao anatin'ity andrana manokana ity, zarain'ny mpanoratra amintsika ny traikefany amin'ny fikatrohana sy ny tetikasa ampiasainy hitadiavana izay hampiroboroboana ny fitenin-dreniny, ao anivon'ny vondrom-piarahamoniny sy eny anatin'ireo habaka nomerika.

Marlene Sánchez Guzmán no anarako, 28 taona ary nahazo maripahaizana avy amin'ny fandaharanasa injenierian'ny fambolena sy ny sakafo. Miasa amin'izao fotoana izao eo amin'ny sehatry ny famokarana legioma biôlôjika manaja ny tontolo iainana, izay ahafahako manolotra sakafo ara-pahasalamana sy manamafy ny toekaren'ny faritra ambanivohitra ao an-toerana. Vehivavy mampiasa ny fiteny Ch'ol aho ary mahay manoratra amin'ny fiteniko. Ireharehàko ny maha-avy any amin'ny tany kaominalin'i Hidalgo Joshil, faripiadidian'i Tumbalá, Chiapas, Meksika.

Ao amin'ny vondrom-piarahamonina niaviako, saiky miteny ny fiteny Ch'ol ny ankamaroan'ny olona. Mamboly kafe, katsaka sy tsaramaso izahay, voatahirinay ny fahaizamanao sy ny fomba fifampiarahabàn'ireo ray aman-drenibenay amin'ny fiteninay. Misy fomba isankarazany natao hifampiarahabàna, ohatra: “como latyo ñumikoñ majlel (Sendra nandalo eto aho), “koñix kermañu” (mandra-pihaona rahalahy), “latyomajlikoñ” (veloma). Mahafinaritra sy tsy manam-paharoa ny fomba fanehoanay hevitra amin'ny fiteny Ch'ol.

Maripamantarana ahy ny fiteniko, io no rohy mampifandray ahy amin'ny toerana niaviako. Ny voambolana hoe Ch’ol dia avy amin'ny cholel (milpa, voly katsaka) ary io dia lova napetrak'ireo ray aman-dreninay ho anay ary mbola ho ampitainay amin'ireo taranaka ho avy. Manampy ahy ny fahaizako miteny ny fitenin-dreniko ka mahatonga ireo olona avy amin'ny vondrom-piarahamoniko hatoky ahy sy haneho hevitra tsy amin-tahotra, ary ny mahafinaritra indrindra anatin'izany rehetra izany dia ny fahafahako miresaka amin'ireo zokiolona, izay milaza ny fihetsehampon-dry zareo, ny fahalalàny ary ny vina ananan-dry zareo momba ny tontolon'ny vondrom-pirahamoninay. Harena iray nafafy tanaty voa iray ny fiteniko.

Hidalgo Joshil ejido, Faripiadidian'i Tumbalá, Chiapas, Meksika / Saripika: Marlene Sánchez. nahazoana alàlana.

Ny teatira ho toy ny hirika hanomezana tanjaka ny fiteny Ch’ol

Ny asam-piarahamonina ataoko dia mampiroborobo sy manome aina vao ny fiteny Ch'ol ao anatin'ny vondrom-piarahamonina misy ahy, satria tiako ho maro ny olona hihevitra azy ho toy ny tombony fa tsy hoe fetra. Raha ny traikefako, tsy sakana ny fampiasàna ny fiteniko, noho izaho tsy maintsy niasa niaraka tamin'ireo vondrom-piarahamonina mampiasa ny fiteny Ch'ol ary ho azy ireny, dia fahamaivamaivanana goavana ny hifampizaràna ny fahalalàn-dry zareo amin'ny fitenin-dry zareo azy manokana.

Ao anatin'ny fenitry ny Fandaharanasa 2024 ho an'ny Fikatrohana Nomerika ho an'ny Fiteny Mayana, mitantana tetikasam-piarahamonina iray aho mba hahamaro kokoa ireo tanora tonga saina amin'ny lanjan'ny fiteniny. Anisan'ny ao anatin'ireo asa ataoko ny atrikasa fanentanana mba hananganana sy hanoratana tantara an-tsehatra amin'ny fiteny Ch'ol. Saribakoly ahetsi-tànana no hanome aina ireo mpiantsehatra, izay ireo mpandray anjara ihany no hanetsika azy ireny.

Horaketina anaty lahatsary ny tantara ary halefa amina sehatra nomerika isankarazany, ary hanatontosa lahatsary fohy hisy ireo hetsika ihany koa izahay mba hahafahana mamerina mamokatra azy ireny any aoriana sy mba hahavelona hatrany ny fàkanay.

Tantara hatsikana amin'ny fiteny Ch'ol iarahana amin'ireo saribakoly / Saripika: Marlene Sánchez. nahazoana alàlana.

Fitazonana tsy ho faty ny fàkan'ireo vazimba teratany, amin'ny alàlan'ny fiteny

Zava-dehibe ho ahy ny famoronana tetikasa manampy ny vondrom-piarahamoniko, indrindra eo amin'ny sehatry ny kolontsaina, satria marobe ireo tanora liana amin'ny fanaovana io karazana hetsika io.

Iray tamin'ireo endrika nanosika ahy hanatontosa io tetikasa io ny lanja kely omena ny fitenin-dreny. Indraindray, satria menatra na sakodiavatra, dia manomboka mampiasa fiteny espaniôla aloha ny ankizy, avy eo vao ampianarina azy ireo ny fitenin-dreniny. Namela dindo ihany koa ny fifindramonina, satria mandeha miasa any an-tanàndehibe ny fianakaviana ary mitombo ivelan'ny vondrom-piarahamoniny ireo ankizy, ka rehefa miverina ry zareo dia miverina miaraka amin'ny fiheverana hoe tsy mitovy fàka nipoirana amin'ireo ray sy reniny.

Manoloana io toejavatra io, tena ilaina ny fanavotana sy fanomezana aina indray ny fiteninay Ch'ol ho fiteny voalohany, amin'ny alàlan'ireo hetsika izay manampy hahatakarana ny lanjany sy ny fifandrohizany amin'ny maripamantarana anay.

Tiako ny hisiana habaka ara-kolontsaina bebe kokoa ao anatin'ny vondrom-piarahamonina misy ahy ka hahafahan'ny ankizy, ny tanora, ny reny sy ny ray handray anjara, ary misy ireo tetikasa mifantoka amin'ny fiteny Ch'ol any anivon'ireo vondrom-piarahamonina rehetra sy ny  ejidos (tany kaominaly), fa tsy any an-tanàndehibe fotsiny. Any aoriana, tiako ny hanana habaka ara-kolontsaina afaka itahirizana sy anehoana ny tantaranay, ny fijerinay ny tontolo ay ny fahalalàn'ny vahoakanay; habaka iray hampiroboroboana ny kolontsaina sy ny fombandrazana ka ny fiteninay hitohy ho velona any am-pon'ireo taranaka mandimby.

Ampahany ao anatin'ny fikatrohako, katsahako ny hiantohana hoe hanana zo mitovy ny olona rehetra, tafiditra amin'izany ny fitenenana ny fiteninay. Tsy maintsy ekentsika ny maha-fanahy iray antsika, ny maha-mpirahalahy. Ao amin'ny fiteniko dia hoy izahay “añ lajwuty” (manana voankazo isika), “añ laj kuxtyälel” (manam-panahy isika) “yik'oty añ la yäxñälel” (manana maripamantarana koa isika). Eo an-pelan-tànantsika ny fitazonana ny fahasamihafàn'ny kolontsaina sy ny fiteny ao anatin'ny firenentsika.

Ny fifandraisako amin'ireo vondrom-piarahamonina hafa mampiasa ny fiteny Ch'ol- / Saripika: ekipan'ny asa sôsialy. Nahazoana alàlana

Te-handefa hafatra aho ho an'ireo ankizy sy tanora ao anatin'ny vondrom-piarahamonina misy ahy sy avy amin'ny amin'ny faritra samihafa. Tiako ho fantatr'izy ireny fa azontsika atomboka ny mihetsika eny anatin'ny vondrom-piarahamonina misy antsika amin'ny alàlan'ny fampiasàna ireo fitaovana nomerika sy ny teknôlôjia ho fitaovana fampiroboroboana ny fiteny. Aoka isika ho aingam-panahy ka hanambatra hery mba tsy hisy olona ho menatra hiteny fitenim-bazimba teratany.

Zavadehibe ny mampiasa ny teknôlôjia izay mahatakatra toerana betsaka, eny fa na dia hatrany amin'ireo faritra ambanivohitra faran'izay anjorom-bàla indrindra aza. Ankehitriny ny teknôlôjia dia mivoatra ary tsy hanimba antsika raha haintsika ny mampiasa azy, ahafahantsika manohy ny fisiantsika araka izay maha-isika antsika. Izany indrindra no antony itiavako mba hisian'olona bebe kokoa manatevina laharana ny fikatrohana nomerika mba handraisantsika an-tànana ny media nomerika sy ny teknôlôjia, satria manana fahaizana sy maripamantarana mila ampiroboroboina isika, tsy mila menatra miteny ny fitenintsika eny imasom-bahoaka.

Hanohy ny asa aho mba hisian'ny fanajàna ny olona rehetra, tsy misy avahana, satria ny olona tsirairay dia manana fahafahana hamorona sy handrafitra hetsika ho an'ny vondrom-piarahamonina misy antsika. Aoka isika hanaiky ny soatoavina sy ny fahalalàna mitoetra ao an-tsaintsika sy ao am-pontsika.

Wokox awälä piälob muk´bä a kajel a pejkañ ilij tsijbuyaj yom milaj chäñ chaleñ tyañ tyi ch’ol. (Isaorana betsaka ny tsirairay namaky ity tantara fohy ity, ndao tohizana ny fampiasàntsika ny Ch'ol fitenintsika )

Araho ao amin'ny Facebook ny asako, amin'ny alàlan'ny Ch’ol Community Network, ary ao amin'ny YouTube
@MarleneSanchezGuzman