Lehilahy mitroka “yerba mate” any Montevideo, Orogoay. Sary avy amin'i jorgeloayza tao amin'ny Flickr. CC BY-NC 2.0 DEED.

Na aiza na aiza alehanao any Arzantina na Orogoay, dia hahita olona manao fombafomba iray efa tranainy sy tena tian'ny olona ianao: mitroka dite mafana vita tamin'ny ravinkazo misy kafeinina ary somary mangidy kely ao anaty tavoara voatavo namainina, amin'ny alalan'ny fitrohana vita amin'ny metaly misy sivana, alohan'ny hanomezany ilay voatavo  hifampizarana amin'ny namany. “Yerba mate” iny, dite zanatany ao Amerika Atsimo izay manana tantara lava sy mahaliana tokoa.

“Yerba mate” no anarana mahazatra hiantsoana ny Ilex paraguariensis, hazo madinika zanatany any Amerika Atsimo izay rehefa namainina sy nopotehana ny raviny dia atao anaty rano mafàna mba hamokarana zava-pisotro malaza iray misy kafeinina, antsoina hoe mate. Efa ela ny mate no nosotroin'ireo teratany Guaraní sy Tupi, ilay lasa Paragoay ankehitriny, izay niely haingana nanerana an'i Amerika Atsimo nandritra ny Ampira Espaniôla. Ankehitriny, ny mate no zava-pisotro ankafizin’i Paragoay, Arzantina ary Orogoay, ary koa ny amin’ny faritra sasany any Shily, Brezila, Bôlivia, ary na dia ny any Afovoany-Atsinanana aza. Fa taiza no nipoiran'io dite amerikàna tatsimo io ary ahoana no nahasarihany mpisotro an-tapitrisany maro isanandro eran'izao tontolo izao?

Ny vahoaka Guaraní any Paragoay talohan'ny vanim-potoana Kôlômbiàna no olona voalohany fantatra fa namboly sy nisotro ny mate. Na dia voafetra ho ana faritra vitsivitsy tao Paragoay aza ny fihinanana azy, dia farafaharatsiny efa fantatr'ireo vondrom-piarahamonina indizeny hafa tany Amerika Atsimo ny mate. Raha avy amin’ny teny espaniola, midika hoe “ahitra” ny hoe “yerba”,  avy amin’ny teny Quechua hoe “mati” kosa ny teny hoe “mate”, izay ilazana ireo voatavo maina fisotroana hatrizay ny mate. Ny fahitana potika yerba mate, teny amin'ny fasana Quechua iray tany akaikin'i Lima, dia manambara fa mety nanan-danja lehibe tokoa tany alavitry ny faritra afovoan'i Paragoay niaviany ny mate, angamba noho ireo heviny ara-pitsaboana sy ireo fampiasàna azy tanaty fombafomba. Hazavain'ny etimôlôjia Quechua ihany koa ny antony mbola ahafantarana ilay zava-pisotro sy ilay tavy androsoana azy amin'ny anarana hoe “mate”.

Tamin'ny tapaky ny taonjato faha-16, fony tonga tany amin'ny faritra atsimon'i Cone ireo Espaniola mpanjanaka — Paragoay, Orogoay, Arzantina, ary Shily ankehitriny —  dia efa hitan-dry zareo hoe nihinana betsaka an'ilay ravinkazo misy kafeinina ireo vondrom-piarahamonina vazimba teratany. Tamin'ny faramparan'ny taonjato fahenina ambinifolo, efa nalaza teny anivon'ireo Espaniôla tany amin'ny faritr'i Asunción, ilay ho renivohitr'i Paragoay, ny mate. Efa nahazo laza ny mate tamin’ny 1596, hany ka nisy manam-pahefana espaniôla iray tao Asunción nilaza fa nivaro-panànana na nitrosa ireo Espaniôla nandevozin’ny mate mba hahazoana an’ilay ravina sarobidy. Nanandrana nifehy nandritra ny fotoana fohy ny varotra mate ny governemanta mpanjanaka, noho ny fieritreretany hoe fahazarana mampidi-doza ny fisotroana mate – finoana iray miloko fanavakavaham-bolon-koditra noho ny fiaviany indizeny. Na dia izany aza, tamin'ny fiandohan'ny taonjato fahafito ambin'ny folo, noho ny lazany dia nanomboka niely tany amin'ny faritra hafan'ny Ampira Espaniôla izy io. Nisy fotoana, entam-barotra nanan-danja ny mate tany amin'ireo tanàndehiben'ny mpanjanaka lavitry ny toerana izay anjifàna azy amin'izao fotoana izao, toa an'i Pero sy Ekoatora.

Toko iray nanan-danja teo amin'ny tantaran'ny mate ny fahatongavan'ny fikambanan'ireo Zezoita tany Paragoay, tamin'ny fiandohan'ny taonjato fahafito ambinifolo. Fikambanana pretra katolika, niasa ho toy ny mpisava làlana niaro tamin'ny fanjanahantany teny an-tsisin’ny Ampira Espaniôla, ireo Zezoita. Tany Paragoay dia nanangana andiana toeram-ponenan'ireo iraka ry zareo, na “Jesuit reductions”  niavaka tamin'ny fanànany fahaleovantena ara-pôlitika sy ara-toekarena tsy niankina tamin'ny mpanjaka espaniôla. Satria nilain'ireo fikambanana zezoita ny nametraka fototra ara-toekarena mahaleotena, ary ny “yerba mate” no tena entam-barotra sarobidy indrindra tao Paragoay, dia marobe tamin'ireo vohitra no nitodika tamin'ny fambolena yerba mate. Tany am-boalohany, ny fomban-drazana teo an-toerana no narahan-dry zareo, ny fandefasana ireo vazimba teratany mpijinja handeha any an-toerana lavitra mba hanangona ireo ravina avy any amin'ireo toeram-ponenana anaty ala. Kanefa, lafo be izany, nandany fotoana, ary nampidi-doza, ka nahita fomba iray hafa ireo Zezoita, izy ireo no lasa voalohany namboly ilay zavamaniry teny an-tanàna — zavatra iray tsy niely talohan'ny taonjato faha-19, satria notazonin'ireo Zezoita ho tsiambaratelo ny fomba fanaovany izany. Tanaty fotoana fohy, azo lazaina ho nanjaka tokana ry zareo Zezoita teo amin'ny indostrian'ny mate nandritra ny fanjanahantany. Ny niafaràny dia nitobaka sy mora vidy ireo mate novokarin'ny Zezoita, ary noho ny tsy fisian'ny volamena, dia izy no nampiasaina ho toy ny vola ifanakalozana tany anatin'ireo “reductions”. 

Tamin'ny 1767, nofoanana tany anatin'ny Ampira Espaniôla ny fikambanan'ireo Zezoita, araka izany dia niara-nitontongana ireo “reductions paragoiàna” sy ny ampihimamban-dry zareo tamin'ny mate. Na nisy aza izany, dia mbola i Paragoay no ivon'ny indostrian'ny mate ary nitohy niroborobonanerana ireo tany voazanaka tao Amerika Atsimo manontolo ny fanjifàna ilay zava-pisotro, tonga mihitsy hatrany atsimon'i Eorôpa aza tamin'ny faran'ny taonjato faha-18 — na dia tsy nifaninana tamin'ireo vokatra kôlônialy hafa aza, toy ny kakaô, dite ary kafe, izay zavapisotro telo tena be kafeinina indrindra tao anatin'ny Eorôpa maoderina. Votsotra tamin'i Paragoay ny toerana ambony indrindra notànany amin'ny naha-mpamokatra mate azy taorian'ny fahaleovantenany, satria nanomboka niady toerana  hifehy ny tsenan'ny mate i Arzantina sy Brezila. Tamin'izany fotoana izany, nanana mpanjifa nidadasika be ihany koa i Arzantina, zavanisy iray tsy niova hatramin'ny anio, izay ankalazàna any an-toerana ny maha-zava-pisotrom-pirenena ny mate. Ilay Ady Paragoaiàna nandravarava tamin'ny 1864–1870, izay nandrava ara-demaografika sy ara-toekarena an'i Paragoay noho ny ady nanoherany ny hery nitambaran'i Arzantina, Brezila ary Orogoay, dia vao mainka nampietry ny indostrian'ny mate paragoiàna nandritra ny taompolo maro.

Tamin'ny faran'ny taonjato faha-19, ny mate dia nifaninana tamin'ireo zava-pisotro hafa, toy ny kafe sy dite. Tany Shily, ohatra, ny niafaràny dia navelan'ny mate ho an'iretsy farany ny toerany tany amin'ny ankamaroan'ireo faritra, nahatonga an'i Paragoay, Arzantina ary Orogoay ho toy ny fon'ny fanjifàna goavana ny mate.

Kanefa tanaty fihodinan-javatra nahaliana, nitatra nankany amina faritra tsy noeritreretina ny tsenan'ny mate: ny faritra Levant ao Afovoany Atsinanana, izany hoe i Libanona sy Siria. Siriàna mpifindramonina avy any Arzantina no nampiditra ny mate tany, izay nitondra azy ireny niverina niaraka tamin-dry zareo rehefa nody. Hatramin'izao, misy fomba fanao malaza be ao an-toerana, indrindra fa eny anivon'ireo Druze, fikambanana fokom-pinoana  miafina izay any Siria sy Libanona no tena monina. Ny lazan'ny mate eny anivon'ny Druze dia nahatonga ny ao Levant ho faritra iray manana ny taham-panjifàna ambony indrindra any ivelan'i Amerika Atsimo. Tato anatin'ny taona vitsy farany, nahazo laza ihany koa ny mate tany Amerika Avaratra sy tany Eorôpa, tamin'ny endrika singa notsoahana avy amin'ny mate atao any anatin'ireo zava-pisotro manome hery sy ireo “elixirs” ara-pahasalamana, na fony mbola tsy hain'ireo mpanjifa akory aza ny fombandrazana fikarakaràna azy. 

Raha izy mafàna ary tsy asiana fangaro hafa no fomba isotroana ny mate amin'ny ankapobeny, dia misy karazana endrika sy fanafangaroana marobe kosa. Any amin'ireo faritra trôpikaly mafàna sy mando ao Paragoay ary ny avaratr'i Arzantina, matetika izy io no sotroina miaraka amin'ny rano mamanàla, ranom-boankazo, ary ahitra karakaraina amin'ny fomba antsoina hoe “tereré.” Ny fomba fanamainana ny ravina mate ihany koa dia miovaova, miteraka tsiro sy endrika isankarazany. Ny sasany amin'ireo karazany tena mahazatra dia ny con palo (misy fitrohana), ny sin palo (tsy misy fitrohana), naotrika, sy fohana. Miankina amin'ny endriny sy ny fikazakaràna azy, mety hanana ny mombamomba azy sy ny tsiro mampiavaka azy ny karazana mate tsirairay avy. Lohahevitra iray tena ankafizina amin'ny fifanakalozankevitra ny hoe tokony homamiana ve no ihinanana ny mate (mate dulce) sa tsy mamiana (mate amargo).

Sarotra ihany ny endrika ara-tsôsialy sy ara-pomban'ny mate. Raha ny ara-tsôsialy, matetika no misy mpizara azy, antsoina hoe cebador izay mikarakara ny mate alohan'ny hisotroana ny fandomana voalohany izay tena mangidy. Avy eo, averin-dry zareo fenoina mate indray sy afindrany amin'izay olona manaraka, izay misotro azy iny alohan'ny hiverany any amin'ilay mpizara, dia mitohy ilay tsingerina. Indraindray io tsingerina io mety maharitra ora maro, im-betsaka averina fenoina — ampahany iray manandanja amin'ny fiainana any amin'ireo firenena mpisotro mate. Misy oha-pitenenana iray malaza any Arzantina manao hoe: “Tsy misy olona handà dite mate.”

Eo am-pankalazàna ny Andro Erantany ho an'ny Dite, anekena ny dika ara-tantara, ara-kolontsaina sy ara-toekarena ny dite manerana izao tontolo izao, ndeha koa hotsarovantsika ny lanjan'ilay ravina fandonan'ny indizeny ao Amerika Atsimo ho an'ireo olona an-tapitrisa maro ao amin'ny faritra sy any ivelany. Miainga amin'ny fanànany fiaviana Guarani ka hatramin'ny lazany amin'izao vaniandro ankehitriny izao, ary hatrany Levant sy Amerika Avaratra, nahazo ny toerany eny anivon'ireo fomba amam-panao lehibe momba ny fisotroana dite manerana ny tany ny mate.