Saripikan'i Esther Vargas ao amin'ny Flickr ampiasàna lisansa CC BY-SA 2.0 

Ity tantara ity dia nosaoratan'i Laura Vidal ho an'ny IFEX, media iray mpiaramiasa amin'ny Global Voices ary tambajotra erantany misy ireo fikambanana mpiaro ny fahalalahana maneho hevitra.

Tao Amerika, zava-niainana tamin'ny Ôktôbra ny fiharatsian'ny famoretana ny fahalalahana maneho hevitra, miaraka amin'ireo hetsika fanaovana lalàna vaovao sy fitomboan'ny fampihorohoroana mpanao gazety, izay nanamarika volana iray nanahirana ho an'ny habaka sivily. Tao Paragoay, nisy tolodalàna iray manery ireo fikambanana tsy mitady tombontsoa mba hanome torohay amin'ny antsipirihany momba ny loharanom-bola sy ny mpiasa ao aminy, manohintohina ny fahafahan'ny medià tsy miankina tsy ho afaka hiasa an-kalalahana. Niainan'ny tao Arzantina ny fipongaran'ny fankahalàn'ny fanjakàna ny gazety teo ambany fitondràn'i filoha Milei, izay ny kabarim-pankahalàny sy ireo didim-pitondràny feno famoretana dia namorona tontolo iray vao mainka feno fankahalàna ny mpanao gazety. Etsy ankilan'izany, ilay lalàna vaovao momba ny fampitam-baovao sôsialy ao Kiobà dia nisy fiantraikany henjana tamin'ireo mpanao gazety tsy miankina, izay mitatitra hoe niatrika fandrahonana, fisamborana ary fanerena hanao fiaikena heloka noho ny tsindry nataon'ny fanjakàna.

Paragoay: tolodalàna mampihorohoro ny fahalalahan'ny asa fanaovana gazety

Tsy ela akory izay ny kaongresy paragoaiàna no nandany volavolan-dalàna iray ikendrena ny hanamafisana ny fifehezana ireo fikambanana tsy mitady tombontsoa ara-bola, fepetra iray izay mampitandrina fa mety hametraka fameperana henjana amin'ireo media tsy miankina, araka ny ambaran'ireo mpanao adisisika hisian'ny fahalalahan'ny asa fanaovana gazety.

Ilay tolodalàna, eo am-piandrasana ny fanapahankevitry ny filoha Santiago ankehitriny, dia mandidy ireo rehetra fikambanana tsy mitady tombony ara-bola, isan'izany ireo mandray fanampiana avy any ivelany, ho tsy maintsy mametraka tatitra isaky ny enimbolana any amin'ny Ministeran'ny Toekarena sy ny Fitantanambola. Takiany amin'ireo fikambanana tsy miankina ihany koa ny hamoahana ny lisitr'ireo mpiara-miombona antoka, izay mety hampididoza ny mpiasa ao aminy sy ireo mpanolotra fanomezana ho azy ireny.

“Marobe amin'ireo media paragoaiàna tsy miankina no tsy mikatsaka tombony ara-bola miankina amin'ireo mpamatsy ara-bola avy any ivelany. Hanery azy ireny io lalàna io mba hamoaka ireo torohay saropady momba ireo olona miaraka miasa aminy, miteraka sakana goavana amin'ny asan-dry zareo,” hoy i Cristina Zahar avy amin'i IFEX mpikamban amin'ny vaomiera mpiaro ny mpanao gazety (CPJ). Ireo mpanao adisisika ho an'ny asa fanaovana gazety, toy ny Vaomiera mpandrindra ny resaka zon'olombelona ao Paragoay (Codehupy) dia niantso ny filoha Peña hanaja ny lalàna, tamin'ny fitanisàna ireo ambana mety hahazo ny fahalalahan'ny asa fanaovana gazety sy ny fandraisana andraikitra sivily.

Ny vaomiera iraisan'i Amerika miaro ny zon'olombelona (IACHR) koa dia naneho ny ahiahiny. Nampitandrina ny biraon'ny Mpampakateny Manokana momba ny Fahalalahana Maneho Hevitra fa ireo fepetra mavesatr'ilay tolodalàna — toy ny tsy maintsy hisoratan'ireo ONG rehetra, ny fanjohiana amin'ny antsipirihany ny famatsiambola sy ny fandaniana, ary ny firaketana an-tsoratra feno ireo hetsika karakaraina — dia mety hampitombo lanja ireo vesatra ara-pitantanana efa misy. Tsipihany ihany koa fa ny fomba filaza manjavozavo anatin'ilay tolodalàna, izay mampifandray ny sata maha-fikambanana tsy mitady tombony ara-bola amin'ireo fomba filaza toy ny hoe “ho an'ny tombontsoam-bahoaka,” “tombontsoa sôsialy,” ary “tombontsoa ara-kolontsaina,” dia mety hahafahan'ireo manampahefana ao amin'ny governemanta handika amin'ny fomba manjavozavo ny fampanaraham-penitra.

Tafiditra ho isan'ny ao anatin'ilay tolodalàna ihany koa ireo sazy henjana raha sanatria misy tsy fanajàna izany, indrindra fa ny fampiatoana ny asan'ilay fikambanana mandritra ny fotoana tonga hatramin'ny enimbolana handraràna ny fanaovany ireo asa ôfisialiny, mety ho tonga hatramin'ny dimy taona. Heverin'ireo mpanakiana fa ireny fepetra famaizana ireny dia mety hanery misimisy kokoa ny habaka sivily sy hanohintohina ny asan'ireo ONG, tamin'ny fanipihana fa ny paikady nitovitovy tamin'izany no efa nampiasaina tany amin'ny faritra rehetra hifehezana ny firaisamonina sivily, toy izay hita tao Kiobà, Nikaragoà ary Venezoelà.

Fitomboan'ny fifanenjanana amin'ny gazety ao Arzantina

Hatramin'ny nandraisan'i Javier Milei ny toerany amin'ny maha-filohan'i Arzantina azy, nihamafy ny fihenjanan'ny fankahalàna mpanao gazety. Im-betsaka i Milei no nanaratsy ireo mpanao gazety mpanakiana ny fitantanany, tamin'ny fampiasàna ny hirika rehetra hanilihana sy hanambaniana azy ireny. Niteraka ahiahy teny anivon'ireo mpiasan'ny media sy ireo fikambanan'ny asa fanaovana gazety  io fomba fiasa io, satria mandefa hafatra bebe kokoa avy amin'ny fanjakàna mankany amin'ny tsy fandeferana an'ireo tatitra manakiana.

Ireny fiharatsiana ireny dia taorian'ireo hetsika hafa manandanja tsy ela akory. Ny iray dia ilay didim-pitondràna niteraka resabe: 780/2024, izay nitondra fanavaozana naneriterena ny fahafahan'ny daholobe hahazo vaovao, amin'ny alàlan'ny fampiasàna fomba fiteny manjavozavo sy fanomezana alàlana ireo manampahefana ho afaka hibahana famoaham-baovao rehefa mitanisa ireny fepetra ireny. Talohan'izany, tamin'ny Jolay, notaterin'ny IFEX mpikambana ao anivon'ny vovonan'ny asa fanaovana gazety ao Arzantina (FOPEA) fa ireo mpanome tolotra nomerika misy fifamatorana amin'ny governemanta dia nanomboka fampielezan-kevitra iray fanalàna baràka hamelezana ireo media tsy miankina.

Io fankahalàna io, indrindra fa tohanan'i Milei  izy tenany mihitsy, dia raisina ho toy ny tsy mbola nisy toa azy, indrindra fa raha ny fahafohezan'ny fotoana nitondràny no jerena. Avy eo, tamin'ny faran'ny Septambra, tonga tamina haavo iray vaovao ireo  kabarim-pankahalàna nivatravatra nataon'i Milei rehefa, nandritra ny fotoan-danonana iray, imasom-bahoaka izy no nanentana mba hanivaivàna ireo mpanao gazety. Namoaka ny ahiahiny ny FOPEA, tamin'ny filazàna fa, “ny fanentanana imasom-bahoaka ny olona hanivaiva ireo mpanao gazety dia tsy hoe fotsiny fihitaran'ny tsy fandeferana fa paikady iray izay manimba ireo fotokevitra demaokratika.”

Ny mpampakateny manokan'ny IACHR, Pedro Vaca, dia nampiako ireny ahiahin'ny FOPEA ireny, tamin'ny fanamarihana fa, “Zavatra iray hafa ny tsy fitoviana hevitra, fa zavatra iray hafa koa ny hoe ny feo ôfisialy mihitsy ny fanombohana na fanomezana vàhana ny herisetra. Tsy tokony ho feo avy amin'ny fanjakana mihitsy no ho teboka fiaingàna sy taninketsan'ny tontolon-kerisetra iray.”

Ny fitaovana ankafizin'i Milei manokana hanaovany ny fanafihany dia ny sehatra sôsialy X (Twitter taloha), izay matetika anakianany ireo mpanao gazety sy mpanenjika azy. Zara raha manao tafa ho an'ny mpanao gazety izy ary indraindray tadiavina vao mba miresaka amin'ireo olon'ny fampahalalam-baovao heveriny ho metimety aminy. Ilay mpandalina ara-pôlitika, Óscar Romano, raha niteny tao amin'ny France 24, dia naneho hevitra momba ny fomban'i Milei, tamin'ny fanamarihana ny fomba fampiasan'ireo olon'ilay hery ankavanana vaovao ny fomba fampitàna iray “mivantana, tsy miolakolaka, ary mibaribary”, mazàna ampiasaina anaty tambajotra sôsialy mba hivoizana ireo fanambaràna manandanja, mandona, misy akony any amin'ireo  iantefany sy miteraka fanolorantena.

Ny lalàna vaovao momba ny fampitam-baovao sôsialy ao Kiobà

Ilay lalàna vaovao momba ny fampitam-baovao sôsialy ao Kiobà, nanan-kery nanomboka tamin'ny 4 Ôktôbra, dia niteraka onjam-pamoretana henjana nanaovana lasibatra ireo mpanao gazety tsy miankina izay miasa ivelan'ny tontolon'ny media ôfisialy. Hamafisin'ireo mpanao gazety ny fiatrehan'izy ireo filàm-baniny, fandrahonana ary fiampangàna ho manao asan'ny mercenarismo (asan'ny mpikarama an'ady), vesatra iray fehezin'ny Andalana faha-143 ao amin'ny Lalàna Famaizana izay natsofoka tamin'ny 2022 ary mitarika sazy efatra ka hatramin'ny folo taona an-tranomaizina. Manamafy ry zareo manampahefana fa mandray vola avy any ivelany ireny mpanao gazety ireny mba hanaovana fanakorontanana manohintohina ny filaminana voapetraky ny lalàm-panorenana.

“Tsy niandriandry ela ny fitondràna kiobàna fa nanomboka onjam-pamoretana iray vaovao, izay azo faritana ho asa fampihorohoroana ataon'ny fanjakàna,” hoy i Normando Hernández, tale jeneralin'ny ivontoerana kiobàna ho an'ny fahalalahana maneho hevitra sy ny asa fanaovana gazety (ICLEP), tamin'ny LatAm Journalism Review. Nampiany hoe mazava ny tanjona: “mba hamboly horohoro, hanerena azy ireny hiala amin'ny asa fampitam-baovao ataony, ary ho fampitandremana an-dry zareo, amin'ny alàlan'ny fandrahonana sy fanerena, fa hoe ilay lalàna vaovao dia fitaovana hafa iray vaovao hampidirana azy ireo any am-ponja.”

Ireo mpikambana ao amin'ny IFEX  ARTICULO 19 sy RSF dia naharakitra lasitra manelingelina any anatin'ireo fakàna am-bavany an'ireo mpanao gazety. Iharan'ny fanararaotana am-bava ry zareo ary terena hanasonia fanambaràna na handrakitra an-dahatsary ireo fibabohana hoe nandray anjara tamina tetikasa lazaina fa mahazo famatsiambola avy amina loharano vahiny. Ireny fiaikena heloka ireny, izay ironana koa ny fandefasana azy amin'ireo media fehezim-panjakàna — sosona iray fanampiny amin'ny fanalàna baràka — dia vita ihany koa eo ambany fampitahorana fampidirana am-ponja na fikitihana ny ankohonan-dry zareo, ireo havan-tiany, na olona hafa ao anatin'ny tambajotra mpanohana an-dry zareo. Ireo olona lasibatra dia voatery misafidy na hosorana ho toy ny voampanga, na ho vavolombelona miaraka amin'ny fanjakàna, miaraka amin'ireo porofo nangonina tamin'ny alàlan'ny fiaikena an-tery ampiasiana hanamafisana ireo vesatra fiampangàna ho nanao heloka hevava.

Ireo media tsy miankina ao amin'ny faritra, isan'ireny ny El Toque, Cubanet, Periodismo de Barrio, sy ny Magazine AM:PM, dia samy nitatitra ireo fitazonana am-ponja tsy ara-dalàna avokoa, sy ireo fandrahonana fanenjehana, ary ny fangiazana fitaovana fiasàna sy an'ny tena manokana. Mpikambana hafa ao amin'ny IFEX, toy ny CPJ,  ny Inter-American Press Association (IAPA), ary fikambanana maromaro mpiaro zon'olombelona no nanameloka ireny fihetsika ireny, nampitandrina fa ilay lalàna momba ny fampitam-baovao sôsialy dia maneho fitaovana iray vaovao ho an'ny governemanta kiobàna hanakanana ny fahalalahana maneho hevitra ary faneriterena ny fahafahana mahazo vaovao.