Fitokonana ho an'ny toetrandro natao taminn'y 2019 tao Vanuatu. Saripika avy amin'ny kaonty  Flickr 350.org. CC BY-NC-SA 2.0

Tamin'ny fomba ôfisialy  no nangatahan'ireo firenena nosy ao Vanuatu, Fiji, ary Samoa tamin'ny Fitsaràna Iraisampirenena misahana ny Heloka Bevava (CPI) ny hampidirana ny fomba filaza hoe “famotehana tontolo iainana – écocide” ho toy ny heloka bevava raisin'io rantsana io an-tànana.

Araka ny tolokevitra natolotr'izy ireo, ny “écocide” dia faritana hoy toy ny “fihetsika tsy ara-dalàna na tsy voamarina natao, nefa fantatra fa betsaka ny mety ho fiantraika ratsy sy midadasika aterak'izany fihetsika izany, na anatin'ny fotoana maharitra eo amin'ny tontolo iainana.”

Io tolokevitra io dia tonga indrindra tao anatin'ny fotoana iatrehan'ireo firenena nosy ny ambana iray tokamiavaka tsy mbola nisy toa azy ateraky ny olan'ny toetrandro amin'izao fotoana izao. Araka ny nomarihan'ny Fikambanana Erantany Mpandinika ny Teotrandro (WMO) tao anatin'ny fanambaràna an-gazety nataony tamin'ny Aogositra 2024, “Dona henjana telo: fihazakazahan'ny fiakaran'ny haavon'ny ranomasina, fiakaran'ny maripàna anaty ranomasina ary ny fivadihany ho asidra, no loza mananontanona ireo firenena nosy ao Pasifika, izay miatrika ireo ambana tsy mitsaha-mitombo mitatao amin'ny fahavelomana ara-tsôsialin-dry zareo sy ny fisiany mihitsy noho ny olan'ny toetrandro.”

Raha eken'ny CPI ilay fanangonantsonia, dia ho azo henjehina ho tomponandraikitra tamina “écocide” ireo filoham-panjakana nanao fandotoana nefa tsy voasazy akory.

Vanuatu no voalohany nandroso ilay hevitra nandritra ny fivorian'ireo firenena mpikambana ao amin'ny CPI tamin'ny 2019. Voalaza ao fa ny fahavononan'ny CPI “hanamafy ny lalàna iraisam-pirenena atao hiarovana ny lovantsika sy ny tontolo iainana iraisantsika.”

Odo Tevi, solontena maharitr'i Vanuatu ao amin'ny Firenena Mikambana, dia nanamafy ny filàna manavao ireo fepetran'ny CPI satria ny hany heloka bevava ara-tontolo iainana raisin-dry zareo an-tànana dia izay mitranga mandritra ny vanim-potoana isiana fifandonana.

Mety hitranga amin'ny fotoana rehetra ny famotehana tsy am-piheverana ny zavaboary, fa tsy mandritra ny fotoana isiana fifandonana monja ihany. Raha faniriantsika ny honina sy handova planeta iray azo iainana, tsy maintsy mihetsika dieny izao isika.

Tsy maintsy ekentsika ny ambana mahatsiravina sy ny vokany henjana ateraky ny famotehana ny tontolo iainana, na aiza na aiza ary na oviana na oviana izany no mitranga.

Tevi no nanazava ny maha-hamehana ny fanaovana ny “écocide” ho heloka bevava iraisampirenena.

Hafatra mafonja no alefan'ny fankatoavana ny famotehana tontolo iainana (écocide) ho toy ny heloka bevava: tsy ho afa-maina intsony ny fandravàna.  Izy io dia momba ny hitazonana ireo tomponandraikitra tamina famotehana tontolo iainana, na fanjakana izy, na vondron'orinasa, na olontsotra.

Mandra-panombohany misy fiantraikany amin'ny olombelona dia matetika tsinontsinoavina ny faharavàna ara-tontolo iainana. Saingy mazàna no efa tara loatra amin'izay fotoana izay. Mila mihetsika dieny izao isika mba hiantohana ny fiarovana mandritra ny fotoana maharitra ny rohivoary sy hisorohana ireo faharavàna tsy afaka arenina intsony.

Ralph Regenvanu, iraka manokan'i Vanuatu misahana ny tontolo iainana sy ny fiovàn'ny toetrandro, no namintina ny toerana raisin'ireo firenena nosy madinika izay miatrika ny fiakaran'ny haavon'ny ranomasina sy ireo vokadratsy henjana hafa ateraky ny fiovàn'ny toetrandro.

Mandrava ny toekarenay, mandrendrika ny taninay ary loza mitatao ho an'ny fivelomanay ny fahavoazana ara-tontolo iainana sy ny faharavàna ao Vanuatu. Tsy ho an'i Vanuatu  irery io loza mahatsiravina io, fa ifampizaran'ireo firenena nosy madinika marobe, na dia tsy tomponandraikitra loatra amin'ilay krizy aza ry zareo, mizaka ny vokadratsy betsaka aterany.

Vui Clarence Nelson, mpitsara iray ao amin'ny Fitsarana Antampony ao Samoa, nilaza tamin'ny LawNews nandritra ny antsafa iray momba ny filàna mihetsika fa tsy firesahana fotsiny momba ny fiovàn'ny toetrandro.

Tombanan'io firenena io fa mba handraisana anjara amin'ny fiarovana ny tontolo iainana, dia tsy maintsy natao ny tsindry hahatonga ny “écocide” ho tafiditra anaty satan'ny CPI mamaritra ny atao hoe heloka. Ny tanjona dia hoe raha avadika ho heloka bevava io fomba io, dia ho vita ny hitazona ireo firenena goavana ho tomponandraikitra tamin'ny fihetsika nataony, izy ireo izay tena mpandefa ny entona betsaka indrindra.

Misy fahasorenana, hasosorana mazava, noho ireo zavamisy hoe marobe ny fifampiresahana saingy tsy betsaka ny hetsika nivaingana natao. Azo antoka fa naneho mazava teo amin'ny sehatra iraisampirenena io fahasorenana io ny governemantantsika, ary io toerana noraisiny io dia ifampizaràny amin'ireo firenena nosy marobe aty Pasifika.

Hanome vikina vaovao ho an'ny hetsika ara-toetrandro io. Ny vikina dia singa iray tena zavadehibe ho an'ny tetikasa iray tahaka io – atomboka amin'ny fakàna vàhana kely ary tazonina ny fanohizana azy.

Nathan Cooper sy Leilani Tuala-Warren, manampahaizana avy ao amin'ny anjerimanontolon'i Waikato dia nandrisika an'i Nouvelle Zelande hanohana ilay tolokevitr'ireo mpiray vodirindrina aminay avy ao Pasifika.

Tamin'ny 1948 ny heloka bevava momba ny fandripahana foko no nankatoavina, vokatr'ireo habibiana nandritra ny Ady Lehibe Faharoa, ary asa maro no nilaina mba hamaritana sy hamerana izany. Manoloana ireo ambana mananontanona ny fisiana sy mifandraika amin'ny krizy ara-tontolo iainana, tena fotoana izao hanolorana tolokevitra momba ny heloka bevava ara-tontolo iainana.

Aotearoa [Nouvelle Zelande] no voalohany tamin'ireo firenena erantany nanolotra araka ny lalàna andiana satan'olombelona ho ana renirano iray.  Manaraka ny làlantsaina, araka izany, ny fanohanantsika io tolodalàna io izay mikendry ny hanaovana ho heloka bevava ny “écocide”, mba ho soa ho an'ny tontolo iainantsika sy ny mpiray vodirindrina amintsika.

Jojo Mehta, mpiara-manorina no sady tale jeneralin'ny Stop Ecocide International, no nanipika ny lanja araka ny lalàna ho an'ilay fampidirana ny “écocide” ho isan'ireo heloka bevava raisin'ny CPI an-tànana.

Amin'ny fametrahana ireo vokany araka ny lalàna, dia mametraka arofanina isika izay hanery ireo mpandray fanapahankevitra hanao ho voalohan-daharana ny fiarovana ny olona sy ny planeta, hanova hatrany ifotony ny fomba andraisan-dry zareo ny andraikiny. Sokafantsika ihany koa ny làlana mankany amin'ny fitsaràna ireo fahavoazana ratsy indrindra, na anaty vanim-potoana isiana fifandirana ireny no mitranga, na anaty fotoanan'ny fandriampahalemana.

Tato anatin'ny taona vitsivitsy, ny firenena sasany dia  nampiditra ny fiarovana manoloana ny “écocide” ho ao anatin'ny lalàna anatiny any amin-dry zareo, toa an'i Belzika, Shily ary Frantsa.

Tamin'ny fandresena lahatra ireo mpikambana ao amin'ny CPI mba hanaiky ilay tolokevitr'i Vanuatu, Samoa, ary Fiji, dia nomarihan'ilay manampahaizana, Daniel Bertram, ireo challenges. Nampahatsiahiviny ireo adisisika handresena lahatra ireo mpiara-miombona antoka samihafa, isan'ireny ireo firenena mpikambana ao anivon'ny CPI, mba hanohana ilay fanangonantsonia hanaovana ny “écocide” ho heloka bevava iraisampirenena.

Araka izany, ny fanantenana hahita fahombiazana amin'ilay resaka “écocide” dia miankina amin'ireo maro an'isa tsy maneho ny heviny. Io maro an'isa tsy maneho hevitra io no tokony ho mpitaon-kevitra an'ireo fanjakana izay manohana ilay tetikasa sy ireo mpiaro ny “écocide” eny anivon'ny fiarahamonina sivily sy ny tontolon'ny anjerimanontolo. Tsy mbola azo antoka aloha izay ho avoakany. Mety handray fanapahankevitra hampitsahatra indray mandeha tsy miverina an'ilay tolokevitra ireo fanjakana, na hanao izay hirosoan'io sy hanefy azy araka izay zavatra andrandrain-dry zareo manokana.

Zavatra iray hafa mampiasa loha an'ilay fanentanana ny zavamisy hoe ireo firenena tena manana tantara amin'ny fandefasana entona mampiakatra hafanàn'ny tany, toa an'i Etazonia, Rosia, Shina dia samy tsy misy ao anatin'ny CPI.