Raha mandidy ny hanaovana fifandimbiasam-boly ny manampahefana, ireo vazimba teratany kosa miaro ny fomba fanaondrazany. Saripika an'ny Prachatai, mpiaramiasa amin'ny Global Voices.

Ity lahatsoratr'i Ratcha Satitsongtham ity dia navoaka voalohany tao amin'ny Prachatai, tranonkalam-baovao an-tambajotra, tsy miankina ao Thailandy. Dika iray nasiam-panovàna no averin'ny Global Voices avoaka etsy ambany ao anatin'ny fifanarahana iray hifampizara votoaty.

Niroborobo tanaty firindràna niaraka tamin'ny voary ny Pwo Karen de Ban Mae San, nitazona ny fomba fambolena nentindrazany sy ny lovan-dry zareo ara-kolontsaina izay manankarena efa nandritra ny 300 taona mahery. Kanefa, tandindonin-doza noho ireo fepetra noraisin'ny governemanta ny fomba fiainan-dry zareo.

Tato anatin'ny taona vitsy, teo anelanelan'ny Janoary sy Aprily, dia nitolona mba hifoka rivotra madio ireo mponina ao Bangkok sy ny avaratr'i Thailandy, noho ny haavon'ny fahalotoan'ny rivotra. Raha mety hahatratra ny 150 na 200 AQI mihitsy aza ny tondron'ny kalitaon'ny rivotra nandritra ireo volana ireo — dia tsaraina ho mampididoza ho an'ny olombelona ilay fatra — lasa tsy maintsy ilaina ireo arotava fiarovana amin'ny loto. Ho setriny, nampanantena ny governemanta fa hitondra fanazavana sy vahaolana.

Matetika voakiana ireo vazimba teratany ho antony goavana miteraka ny fahalotoan'ny rivotra. Ny fambolena mihodina, fantatra ihany koa amin'ny anarana hoe fambolena miovaova na ny fambolena manapaka-dia-mandoro, dia matetika amin'ny lafiny ratsy no ilazain'ireo lehiben'ny governemanta azy, sy ireo media be mpanaraka indrindra — tsy hoe fotsiny ho toy ny loharanon'ny fahalotoan'ny rivotra sy miteraka ireo loza voajanahary mahatsiravina toy ny tondradrano sy ny fihotsahan'ny tany. Io fomba fijery io izay manamafy ny fitsaràna an-tendro atao amin'ireo vazimba teratany, no mazàna miparitaka tsy amin'antony mazava. Kanefa, sary iray tena hafa mihitsy no avoitran'ny fomba fijery iray miavaka momba ny fomba fanaovana ny fambolena mihodina.

Famafazana voa

Ao amin'ny faritr'i Lampang any avaratr'i Thailandy, raha kely indrindra dia misy vondrom-piarahamonina 12 Karen nampihatra io fomba fambolena io nandritra ireo andian-taranaka nifandimby. Ban Mae San, iray amin'ireo vondrom-piarahamonina tena manankarena amin'ny resaka loharanon-karena sy kolontsaina, dia maharakotra velarana 29 kilometatra toradroa, araka ny voalazan'ny Orina ho Fambandrosoana ny Avaratra. Manodidina ny 40 isanjaton'io faritra io, ary  12 kilometatra toradroa, no atokana ho an'ny fomba fambolena mihodina, ny ambiny sisa dia ampiasaina ho an'ny fikajiana, ny hetsika ara-pinoana sy tanjona maro hafa. Natthanon Lapma, mponina iray ao Ban Mae San, no manazava ny fomba ampiasàn-dry zareo ny tany:

Mamorona aina izahay. Ny rafitra nolovaina tamin'ny razambenay no arahanay. Dia ny sehatry ny fambolena mihodina efa nisy hatramin'ny 300 taona lasa, no mbola misy ankehitriny eto Ban Mae San. Anaty tany fambolena iray ihany, ny vary no volenay voalohany, sady mamboly hafa ihany koa toy ny akondro, ny sakay, tsaramaso, saonjo, mangahazo ary anana sy voankazo izay hahafahan'ny mponina ao am-bohitra mivelona mandritra ny taona.

Tamin'ny May 2023, toy ny fanaon-dry zareo isantaona, vao avy nahavita indrindra ny fanomanany ny fambolena ireo tao Karen ary efa hamafy vary. Mialoha ny hambolena dia misy fombafomba ataon-dry zareo mba hamantarana izay fomba hahafahan'ireo karazana voam-bary isankarazany hanampy ny ankohonan-dry zareo. Nambaran'i Natthanon fa io fombafomba io no fanalahidy, tsy hoe fotsiny ho an'ny fahafaha-miatrik'izy ireo, fa koa ho an'ny fahasamihafan'ny kolontsain-dry zareo.

Aorian'ny famafazana voa eny an-tsaha dia afantoky ny ao Karen amin'ny hatsaran'ny tontolo sy ny vokatra am-pahombiazana entin'ny vanim-potoanan'ny orana ny sain'izy ireo. Eo am-piandrasana, tsy tapaka ny manadio sy mikarakara ny saha ry zareo, tsy ampiasàny akora simika. Miankina voalohany indrindra amin'ny ranon'orana, ny vary sy ny voly rehetra dia mitsiry amin'ny fomba voajanahary tsy ampiasàna zezika na fotodrafitrasa fanondrahana. Ny vokatry ny asan-dry zareo dia ampiasaina indrindra indrindra ho amin'ny fivelomany , manampy amin'ny fampihenàna ny vidim-piainana.

Fijinjàna sy tsingerim-pihodinana

Mijinja ry zareo rehefa Novambra. Valaky ny fijinjana ny vary avy amin'ny ampahany farany i Phichet Thuengwa,  Karen iray kristiana ao Ban  Mae San. Nahamarika izy fa tamin'ireo kazarana voam-bary marobe dia dimy no tena nitsiry tsara tamin'ny 2023 ary mety mbola ho ampiasaina indray amin'ny manaraka. Tamin'izy ireny, kazarany iray no niavaka indrindra tamin'ny rehetra.

Koa satria tafaverina an-tanàna i Phichet rehefa avy namarana ny fijinjàna, nanazava izy fa vantany vao avy nojinjaina ny vary dia avadika ho «rai lao» ny tany.  Araka izany dia ilain'ny tany ny fe-potoana hialàny sasatra, 7 taona eo alohan'ny hiverenana mamboly vary eo indray. Noho ny dindon'ny governemanta, dia indraindray mitatra ho 15 hatramin'ny 20 taona io fe-potoana io. Ho an'ny tsingerina manaraka, mifindra ho amina saha hafa ry zareo. mandra-piandry ny «rai lao» mba hiarenany, dia hazo iray miavaka manokana sy tsy manam-paharoa ao amin'ny vohitra misy azy no volen-dry zareo, izay ampiasaina amin-javatra marobe.

«Hitanao io hazokely makhwaen ery io ? Ny taonan'ny hazo makhwaen no ampiasain'ireo mponina ao Mae San handrefesana ny taonan'ny «rai lao» sy ny fe-potoana fiandrasana sahaza,» hoy ny fanamafisan'i Phichet.

Ny Makhwaen, na Zanthoxylum limonella, dia fantatra amin'ny fofony manitra sy ny tsirony masiaka any amin'ireo lakozia malaza ao avaratr'i Thailandy. Novambra hatramin'ny fiandohan'ny Janoary ny mponina ao no mijinja makhwaen, manomboka eo amin'ny fotoana hahavita tanteraka ny fijinjàna vary. Vonona ny hojinjaina ny makhwaen ary maniry mahatratra efatra na dimy metatra. Loharanom-bola lehibe fotsiny io ary fomba iray hanamarihana ny tsingerim-pijinjàna ho azy ireo, saingy koa porofo ho an'ny governemanta fa hoe efa vonona ny ho ampiasaina ilay tany nahazo aina.

Ny famoretan'ny fanjakana

Fomba fiaina tsotra mifototra amin'ny fifampiankinan'ny olombelona sy ny loharanon-karena voajanahary no fomba fiaina nentindrazana tazonin'izao Pwo Karen ao Ban Mae San. Miaraka amin'ny porofon'ny nanjanahana an-dry zareo nandritra ny 300 taona, nisalotra nandritra ny fotoana ela be ny anarana nomen'ny governemantam-paritra azy ireo ilay vondrom-piarahamoniny, dia ny :  Tham Pha Thai Parc National tamin'ny 1991, izay namela hantsana lehibe eo anelanelan'ny sahan-dry zareo sy ireo faritra fikajiana.

Taorian'ilay fanonganam-panjakana nataon'ny tafika tamin'ny 2014, dia natomboky ny jeneraly Prayut Chan-o-cha ny pôlitikan'ny fanarenana ny ala, miaraka amin'ny fanitsakitsahana nihamafy ataon'ny fanjakana amin'ireo vondrom-piarahamonina vazimba teratany. Tamin'ny 2015, nohafainganin’ny departemanta mitantana ireo Valanjavaboary Nasiônaly, sy ny Fiainana Dia, ary ny Fikajiana ny zavamaniry, ny fandefasana ireo fanambaràna tany amin'ireo valanjavaboary nasiônaly rehetra, isan'ireny ny tao Tham Pha Thai.

Nohamafisin'ilay lalàna momba ny valan-javaboary tamin'ny 2019, izay navoaka tsy nakàna ny hevitry ny rehetra, dia nitarin'ny fanjakana ny fanarahany maso ny fampiasàna tany sy ny fahazoana ireo loharanon-karena. Matetika ireo vondrom-piarahamonina manakaiky ny Ban Mae San no miatrika sotasota ataon'ireo tomponandraikitry ny ala, na ireo rangers ao amin'ilay valanjavaboary, sy ireo miaramila avy amin'ny andian-tafika manokana ao amin'ny toby Pratu Pha. Mihevitra ireo mponina ao Ban Mae fa tandindonin-doza ny fomba fiainan-dry zareo. Natthanon no nizara ny ahiahin'ireo mponina :

Na fony mbola teo am-piomanana fotsiny ny hanambara ilay valan-javaboary nasiônaly aza ry zareo, dia efa norahonan'ireo tomponandraiki-panjakana izahay. Raha toa ho lasa valan-javaboary nasiônaly ihany any aoriana, dia ho ratsy kokoa noho izao ve ? Ireo mponina mampihatra ny fomba fambolena mihodina saingy tsy manana fahazoandàlana na porofon'ny fanànany zo, ahoana no hahafahan-dry zareo mivelona rehefa tsy afaka ny hanao fambolena mihodina intsony ry zareo? Ho tsinjaraina ihany koa ho an'ilay valanjavaboary ny tanin-dry zareo. Raha tonga izay andro izay ka ho izany tokoa no hitranga, tsy hisy hahasamy hafa anay amin'ny faty mitsangana, satria ny tany no aina. Ny fambolena mihodina no fo mampitempo ireo mponina ao Karen.

Fandraràna ny tavy

Fepetra hafa iray manahirana ihany koa ny fandraràna ny fanaovana tavy. Nambaran'ny governemanta fa ilaina ny fandraràna ny fanaovana tavy mba hampihenàna ny fandotoana rivotra ateraky ny fandrehetana, izay mety hitondra ireo poti-javatra faran'izay bitika PM2.5. Ankoatra ny fisorohana ny loza sy ny hetsika fanalefahana, voalohany indrindra dia napetraky ny faritanin'i Lampang ny fandraràna ny fampiasàna afo tamin'ny 2011. Matetika asiana fanamafisana io fandraràna io rehefa volana Martsa sy Aprily, fotoana fanaovan'ireo mponina ny fandoroana nahazatra azy mba hanomanana ny tany ho amin'ny fotoam-pamafazana.

Tsy vahaolana anefa fa vao mainka manasarotra ny olana ilay fandraràna ny fanaovana tavy. Somkit Thittha, lehiben'ny vohitra ao Ban Mae San, no manazava:

Rehefa raràn-dry zareo tsy handoro izahay dia tsy maintsy mihazakazaka manao izany amin'ny faran'ny Febroary alohan'ny hamoahan-dry zareo ny fandraràna. Nefa ilay vanim-potoana mialoha ny haha-ôfisialy ny  fampiharana ilay fandraràna ny fanaovana tavy, dia midika fa tsy mbola maina tsara ny tany. Araka izany, tsy feno ireo dingana ho an'ny tavy. Ny hiafaràny, tsy maintsy mbola mandoro hatrany izahay.

Phachara Kamchamnarn avy amin'ny Orina ho Fampandrosoana ny Avaratra no manamafy fa: « ny fampiatoana ilay fandraràna fandoroana no hany fomba tokana hitahirizana ny fomba fambolena mihodina ataon'ireo ao Karen ». Manana drafi-pitantanana mazava tsara ireo vondrom-piarahamonina ao Karen izay mampihatra ny fomba fambolena mihodina, ao anatin'izany ny fandoroana voarindra, ny famonoana ny afo ary ireo fepetra fisorohana ny tsy hitàran'ny afo, izay dingana tsy mihoatra ny 10 hatramin 30 min ny fitambaran'izy rehetra isaky ny ampahany.

Adisisika ho amin'ny fanovàna 

Nanangana fiaraha-mientana ireo vondrom-piarahamonina vazimba teratany, niaraka tamin'ireo vondrona mpiaro,  ho entina hampandrosoana ireo fandaharanasa mitodika amin'ny zon'ireo vazimba teratany. Amin'ny maha-mpikambana azy ao anatin'ny Ban Dong Subdistrict Administrative Organization (BDSAO) ao Ban Mae San, natambatr'i Natthanon ireo  tolokevitra avy amin'ny governemanta mba hisorohana ireo fiantraika hafa amin'ny fambolena mihodina.

Nahazo rariny tamin'ny ampahany ny fitarainan'ireo vazimba teratany, niaraka tamin'ilay fanapahankevitry ny kabinetra tamin'ny 3 Aogositra 2010, izay nametraka ny tany sy ny fomba fiaina nentindrazan-dry zareo ho eo ambany fiarovan'ny governemanta.

Navoitran'i Natthanon fa, na manan-danja aza ilay fanapahankevitry ny kabinetra tamin'ny Aogositra 2010, dia tsy ampy hiarovana ny zo sy ny fomba fanao ara-kolontsain'ireo foko vitsy an'isa sy ireo vazimba teratany, indrindra fa raha fambolena mihodina no resahana. Matetika dia ny lalàna no hitrikitrihan'ireo tomponandraikitry ny governemanta, izay heverina ho manana fahefana bebe kokoa noho ilay fanapahankevitry ny kabinetra.

«Tian'ny fanjakana ho arahanay ny lalàna; tokony ho ataony koa ny manao lalàna miaro anay satria izahay no efa teo talohan'ny nivoahan'io lalàna io» hoy ny nohamafisin'i Natthanon, « ary efa noporofoinay fa  velaran'ala 29 km² no voatahiry noho ny fomba fanaovana ny fambolena mihodina tao Karen any Ban Mae San.»