Tsangambato fahatsiarovana an'ireo namoy ny ainy tao Nama sy Ovaherero, ao amin'ny Nosy Shark. Saripika an'i Matthew Hendricks, nahazoana alàlana.

Ny 28 May, ny minisitry ny teknôlôjian'ny fampahalalam-baovao sy fifandraisana ao Namibia, Emma Theofelus dia nanambara fa, manomboka amin'ny taona ho avy, 2025, hatao ho andro fialantsasatra ho an'ny daholobe ny faha-28 May, izay ho antsoina hoe Andro Fahatsiarovana ny Fandripahana. Io andro io dia natao hahatsiarovana ireo olona rehetra novonoina tao Nama sy Ovaherero nandritra ilay fandripahana foko tamin'ny 1904–1908 nataon'ny tafika alemàna mpanjanaka. 

Telopolo taona teo ho eo taorian'ny nahazoan'i Namibia ny fahaleovantenany voalohany tamin'ny aprartheid tao Afrika Atsimo no tonga io fanambaràna io. Noho izany, mipetraka ny fanontaniana: Nahoana no ela be taorian'ny fahaleovantenany i Namibia vao mahatsiaro ilay fandripahana namoizany ny efa ho 76 isanjaton'ny vahoaka tao Nama sy Ovaherero?

Ireo Eorôpeàana voalohany tonga tao Namibia

Ilay tantsambo pôrtiogey Diago Cao no voalohany “nahita” an'i Namibia tamin'ny 1485. Rehefa tonga tao amin'ny morontsirak'i Skeleton izy, izay malaza ankehitriny noho ireo sambo vaky ka nilaozan'ny tantsambony ao amin'ny morony, dia nananganan'i Cao tanambokovoko tamin'ny vato sokay teo ary nomeny anarana ho Cabo da Cruz (Cape Cross) ilay faritra.

Toerana iray hafa malaza amin'ny fizahantany i Diaz Point,  ary manamarika ny nahatongavan'ilay Eorôpeàna faharoa nankany Namibia, taona roa monja taorian'i Cao. Teny an-dàlana ho any Cape of Good Hope, niato teo amin'io toerana io i Barholomeu Deus, tokony ho 20 km teo ho eo (12.4 miles) miala amin'ilay tanàna namibiàna fantatra ankehitriny amin'ny hoe Luderitz. 

Tamin'ny 1487, raha nanohy ny diany i Deus mba “hahita” ny Walvis Bay, izay mbola ny seranantsambo ara-barotra lehibe indrindra ao amin'ilay firenena, dia mbola ny Hôlandey irery no nanorina azy tamin'ny 1793. Avy eo ry zareo Britanika nanohy naka ilay seranantsambo tamin'ny 1840 tao anatin'ny andrana nataony mba hiantohana ny làlan'ny fandraharahany mankany amin'i Cape of Good Hope na i Afrika Atsimo amin'izao fotoana izao. Raha toa i Namibia nomena anarana ho Afrika Atsimo Andrefana Alemàna ny 1884 hatramin'ny 1915, teo ambany fifehezan'ilay mitovy anarana aminy, Walvis Bay kosa mbola nijanona teo ambany tàna-maherin-dry zareo Britanika mandra-piovan'ny ho firenena Afrikàna Tatsimo ambany fiahiana (protectorat) taorian'ny Ady Lehibe I sy ny fahaterahan'ny fehinkevitra hanangana ny Société des Nations tamin'ny 1920. 

Indrisy fa io dia tantara efa mahazatra ihany. Tsy tambo ho isaina ireo firenena ao Afrika, Azia ary any Amerika no nifampivarotan-dry zareo pôrtiogey, Espaniôla, Hôlandey ary Anglisy tany am-piandohan'ny taonjato faha-15. Kanefa, rehefa lasa ho voanjo mpifindramonina ireo toa an'i Etazonia tany amin'ny 1606, dia ny aretina malaria no tena nanakana be an'ireo Eorôpeàna tsy hipetraka tany amin'ny tanibe afrikàna — afa-tsy tranga vitsy niavaka toy ilay andiany tao Cape tsy nahitàna malaria mihitsy, izay voalohany napetrak'ireo Hôlandey tamin'ny 1652.  Ny farany, i Afrika Atsimo sy Alzeria no lasa firenena nanana Eorôpeàna betsaka indrindra nonina tao amin'ilay tanibe, niaraka tamin'i Zimbaboe, Kenya, Mozambika, Angôlà ary Namibia lasa fiantranoan'ireo andiana Voanjo mpifindramonina vitsivitsy kokoa. Na ireo andiany kely kokoa aza, fantatra tamin'ny hoe tanàna isam-paritra, dia nisy koa tany Tanzania, Kôngô, Roandà, ary Borondi. Inona no tena nisarika ireo Eorôpeàna mpifindra monina taty aoriana? Ny fahitàna ireo mineraly.

Ny niandohan'ny fifindramonina mpanjanaka

Fony tonga voalohany tao Namibia ireo mpitily, tany amin'ny faramparan'ny 1700s tany mba hitady ireo metaly sy mineraly sarobidy, dia nanao tatitra izy ireny hoe efa nitrandraka harena ankibon'ny tany ireo vazimba teratany tao, ary nanodina ny vokatra sy nivarotra varahina tao amin'ny faritra Otavi. Taty aoriana vao nanomboka ny fitrandrahana ara-barotra ny harena ankibon'ny tany nataon'ireo Eorôpeàna, nanomboka tamin'ny Matchless Copper Mine tamin'ny 1856 sy ny Pamona Silver Mine tamin'ny 1864. Taty aoriana no nahitàna ny diamondra, tamin'ny 1908 tao amin'ilay lasa ho toeram-pitrandrahana ao Kolmanskop eo anelanelan'ny tanànan'i Aus sy Luderitz. Na dia tena mampidi-bola be aza io zavatra hita io, i Zacharias Lewala, mpiasan'ny lalamby, ilay lehilahy nahita voalohany ny diamondra tao amin'ilay faritra, dia tsy nahita velively ireo vola an-tapitrisany voatrandraka tao. Nankany amin'i August Staunch, ilay mpanaramaso azy daholo ireny tombony ireny.

Ny niafaràny dia nitombo ireo tanàna fitrandrahana harena ankibon'ny tany nanerana ny firenena, niaraka tamin'ny fahitàna ireo mineraly sy metaly sarobidy. Nanodidina ny 200 no isan'ireo tanàna fitrandrahana no efa nilaozana hatreto, namela fatin-korontan'ireo tanànan'ny mpanjanaka teny amin'izay nialàn'izy ireny, ary koa ireo tranobe manaraka ny rafitrano Edwardiàna. Raha ny marina, eny amin'ny toerana nisy ireo tanàna haolo ao Kolmanskop, amin'ny sandany N$150 (USD 8), azonao atao ny mitsidika ilay toerana sy mihanoka ny tantaran'ireo olona mpanefoefo eo am-pihinànana caviar sy misotro champagne nafarana avy any Eorôpa any afovoan'ny taniefitra namibiàna — mamantatra amin'ny ambangovangony ny fisian'ireo mpiasa niisa 800 eo izay nipetraka tao amin'ilay toby voaràra ery ampitan'ilay lalambe migodàna, mitrandraka diamondra amin'ny alàlan'ny tànany ary tsy tapaka iantefan'ny taratra X avy amin'ny milina faran'izay raitra ao an-tanàna. 

Mampihomehy fa sarotra tsidihana kokoa ireo tanànam-pitrandrahana tafavoaka velona. Ohatra, ny tanànan'i Oranjemund, niorina tamin'ny 1936 mba ho tohana ho an'ilay toeram-pitrandrahana eo an-toerana, dia tsy miankina no tompony tamin'izany fotoana izany, NAMDEB (fiarahamiasa tamin'ny Namibia De Beers) hatramin'ny 2011, fa nanomboka 2017 vao azon'ny rehetra nitsofohana. Talohan'io, nilaina ny nàka fahazoandàlana hiditra tao amin'ilay tanàna. 

Ny niafaràny, mbola mafy orina tsara ny rafitra fanarahamaso ireo harena voajanahary ao Namibia izay naorina voalohany nandritra ny fihazakazahana hanjanaka an'i Afrika. Na zavatra tsy rariny aza io endrika tsy fitoviana ara-toekarena manara-drafitra io, tsy misy dikany io raha mitaha amin'ny tsy fahombiazan'ilay firenena mba hahatsiaro araka ny tokony ho izy ilay fandripahana voalohany teto amin'izao tontolo izao tamin'ny taonjato faha-20.

Ilay fandripahana voalohany tamin'ny taonjato faha-20

Rehefa nitombo ny fanorenana trano vaovao nataon'ireo voanjo eorôpeàna tao Namibia, dia ny fanagiazana ny tanin'ny razan'izy ireo sy ny biby fiompiny no hitan'ireo vondrona teo an-toerana. Tany amin'ny 1903, nogiazan'ireo Alemàna mpanjanaka ny velarantany efa ho 130.000 km².  Nitondra ho amin'ny fikomiana iray nataon'ireo vahoaka tao Nama sy Ovaherero, namoizana aina 123 hatramin'ny 150 tamin'ireo Alemàna tompon-tany. Tsy niandry ela ary tena nahatsiravina ny valiny avy amin'ny tafika alemàna. Teo anelanelan'ny 1904 sy 1908, tamin'ireo olona 85.000 tao Nama sy Ovaherero, dia notombanana ho 65.000 no maty novonoina. Fahafatesana nanjo ny 80 isanjaton'ireo Ovaherero rehetra ary 50 isanjaton'ny Nama. 

Raha tany an-taniefitr'i Omaheke Desert no maty ny sasany, noho ny fandosirana an'i Namibia teo ambany fifehezan'ny Alemàna, mba handeha hialokaloka tany Bechuanaland (Bôtsoana ankehitriny) teo ambany fifehezan'ny Britanika, na noho ny hanoanana, ny tsy fahampian-drano, ary ny rano voapoizina, ny sasany kosa maty teny ampanatanterahana asa na tany amin'ireo toby fanibohana. Tao Luderitz, teo anelanelan'ny 1.000 sy 3.000  ny olona maty tao amin'ilay lasa fantatra amin'ny hoe Death Island (Nosin'ny Fahatatesana). Ny 80 isanjaton'ireo gadra rehetra, izay ny ankamaroany dia niasa sy maty noana. 

Ireo dokotera nanampy taty aoriana tamin'ny fametrahana ny fitondràna Nazi sy ny Holocaust ihany koa dia nanao fanandramana ara-poko tamin'ireo gadra. Nisy fihetsika tahaka izany natao tany amin'ilay toby fanibohana faharoa tao  Swakopmund. Raha vao maty, amin'ny ankapobeny dia rotehina ny vatana mangatsiak'ireo gadra ary esorina ny lohan'izy ireny (mba ho solaina sy hohandroin'ireo mpiara-nigadra taminy, mazàna vehivavy). Avy eo ireny karandoha ireny no ampiasaina hanaovana fandalinana foko sy, taompolo vitsy taty aoriana, nampiasaina ho fototry ny fahambonian'ny Aryan. Ny tena manafintohina dia ny mahita hoe tamin'ny 2011 vao naverina tamin'i Namibia ireny taolambalo ireny, 10 taona katroka talohan'ny naneken'i Alemaina tamin'ny fomba ôfisialy ny andraikiny ara-maoraly tamin'izay zava-nitranga teo ambany fitondràny faha-fanjanahantany.

Ny fanadiovana goavana ny toby tao Namibia Namibia

Na teo aza ireo habibiana natao, zara raha misy ny fahatsiarovana. Ilay Death Island (Nosin'ny Fahafatesana) tamin'izany fotoana no lasa toerana fizahantany malaza ankehitriny, fantatra amin'ny hoe Shark Island. Toerana fanaovana lasy ankehitriny, misy toeram-pidiovana, fanaovana kitonotono, ary hatramina torapasika lafatra ho an'ny filomanosana, amin'ny maha-mpitsidika ao amin'ilay nosy, hitan'ny mpivahiny ny hakanton'ny manodidina sy ireo mpilasy diboky ny hafaliana (mahatsikaiky fa Alemàna ny ankamaroany), izay tsy mahalala ny fanitsakitsahana zon'olombelona nitranga teo. Raha lazaina dia, raha tsy efa mitontona tampoka eo amin'ny toerana misy ireo tsangambato.

Mpilasy ao amin'ny  Shark Island. Saripika an'i Matthew Hendricks, nahazoana alàlana.

Najoro tany amin'ny faramparan'ny taona 2023, ilay tsangambato dia fanomezana voninahitra an'ireo vahoaka Nama sy Ovaherero maty tao amin'ilay nosy. Miparitaka miaraka amin'ireo hafa rehetra ao ireo tsangambato. Ny iray fahatsiarovana an'ilay nanorina ny tanàna, Adolf Luderitz, ary iray hafa fahatsiarovana ireo Alemàna namoy ny ainy nandritra ny fikomiana notarihan'ireo Ovaherero sy Nama. 

Raha jerena ny hoe ireo taolam-paty, izay inoana fa an'ireo izay maty tao amin'ilay toby fanibohana, no hita tao amin'ny Shark Island, tsy ela akory fa vao tamin'ny Aprily tamin'ity taona ity, dia  mbola maro no tokony hatao mba hanalàna sarona sy hitahirizana ny tantaran'ny Nama sy Ovaherero. Fa mbola mavesa-danja kokoa, tsy maintsy apetraka ao anatin'ny zavatra nanodidina ny tantaran'ny fanjanahantany ireo tsangambato sy toerana manantantara, amin'ny fametrahana fanavahana tsara ireo tsangambato natao ho an'ireo niharan'ny fandripahana sy ny an'ireo “maherifo an'ady” maty teny am-pitolomana nandritra ny ady nanoherana ny mpanjanaka sy ny famoretana.