Sary an'i Arzu Geybullayeva
Nanomboka tamin'ny 17 Jolay, niditra tanaty andiana adihevitra mafàna ireo parlemantera tiorka, momba ny fanolorana lalàna avy amin'ny antoko Rariny sy Fandrosoana (AKP), natao hampihenàna ny isan'ireo alika mirenireny, izay lazain'ny governemanta fa loza mitatao ho an'ny vahoaka. Tamin'ny 24 Jolay ilay tolodalàna no nankatoavina, tamin'ny fampandaniana azy dia betsaka ny vato avy amin'ny AKP sy ny Nationalist People Party (MHP) mpiray dia aminy, ary mikisaka miandàlana ho lalàna izy io alohan'ny hiresahana azy ao anivon'ny antenimiera, na eo aza ny kiana sy ny fanoherana avy amin'ireo mpiaro ny zon'ny biby, ireo ONG ary ireo pôlitisiàna mpanohitra. Alohan'ny 1 Aogositra ny antenimiera no tokony hamarana ny adihevitra, andro hidiran'ny antenimiera ho amin'ny fialantsasatry ny lohataona.
Volavolan-dalàna miteraka resabe
Tombanan'ireo tomponandraikitra ao amin'ny AKP ho 4 tapitrisa eo ireo alika mirenireny eny an'arabe ao Tiorkia. Na izany aza anefa, mampanontany tena ireo solombavambahoaka sasany io tarehimarika io. Rehefa notakian'ilay solombavambahoaka mpanohitra, Deniz Yavuzyilmaz, ny antoko eo amin'ny fitondrana mba hanolotra angondrakitra manaporofo ilay filazàna hoe 4 tapitrisa ny alika mirenireny, tsy nahazo valiny izy. “Aiza ny loharanonareo? Tsy misy na iray aminareo aza afaka milaza aminay hoe taiza no nahazoanareo io tarehimarika io!” hoy i Yavuzyilmaz.
Tany am-piandohany, ilay tolodalàna avy amin'ny antoko eo amin'ny fitondrana dia nihevitra fa hovonoina ao anatin'ny 30 andro ary amin'ny alàlan'ny tsindrona ireo alika mirenireny, raha ny nosoratan-dry zareo tao amin'ny tranonkalan'ny governemanta, raha tsy ohatra angaha ka misy mandray izy ireny. Nambaran'ny AKP ho tsy ampy ny rafitra famosirana efa misy amin'izao fotoana natao hifehezana ny isan'ireo alika mirenireny no sady tsy nahavita niatrika ny olan'ny fiarovana ny vahoaka.
Tsy miombon-kevitra amin'izany ireo mpikatroka mpiaro ny zon'ny biby sy ireo olontsotra, izay niampanga ny governemanta ho tsy nahavita niatrika ny olana na teo aza ireo fampanantenana nataony tany aloha. Vao haingana, tamin'ny Jolay 202, ny KONDA, kabinetram-pikarohana sy fakàn-kevitrano nanao fandalinana iray momba ny fahitàn'ny vahoaka an'ilay tolodalàna mahakasika ny zon'ny biby, ary namoaka fa 63 isanjaton'ireo namaly ny fanontaniana no nametraka ny andraikitra ho an'ny fanjakana sy ireo governemantam-paritra mba hikarohan'izy ireo vahaolana tsy fampiasàna fomba henjana toy ny famonoana amin'ny tsindrona (euthanasia). Manodidina ny 22 isanjato tamin'ireo namaly no nilaza fa tsy olana mihitsy ireo biby mirenireny, raha 15 isanjato no niteny fa mety ho azo ampatoriana ireo biby mirenireny raha ilaina izany.
Nandritra ny adihevitra rehetra, ireo boriborintany tantanin'ireo avy amin'ny antoko mpanohitra dia nivoady tsy hiditra amin'ilay fampiasàna tsindrona amin'ireo biby mirenireny raha toa ka lany ilay volavolan-dalàna. Ireo sivily mpikatroka nanatrika ilay adihevitra tamin'ny 17 Jolay izay tonga hatramin'ny ora faran'ny alina, dia tsy navela hiverina intsony rehefa nitohy indray ny adihevitra ny 22 Jolay. Taorian'ny tabataban'ny olona, nihemoran'ny antoko AKP ilay tolodalàna famonoana amin'ny alàlan'ny tsindrona narosony tany am-boalohany, nampihena araka izany ny fetran'ireo fepetra. Araka izany, “raha toa ny fitondrantenan'ireo biby mirenireny ka lasa loza mitatao ho an'ny olombelona sy ny fiainan'ny biby, dia hovonoina izy ireny, na efa marary ho faty izy ireny, na ilaina ny famonoana azy ireny ho fisorohana ny areti-mifindra.”
Ireo fepetra efa misy
Tamin'ny 2018, rehefa nandresy tamin'ny fifidianana ny ho filohampirenen, ny filoha Recep Tayyip Erdoğan dia nivoady hanamafy ny lalàna efa misy momba ny fiarovana ny biby. Tamin'ny 2021, nankatoavin'ny parlemanta tiorka ny volavolan-dalàna iray momba ny zon'ny biby. Raràn'ilay lalàna ny fivarotana saka sy alika any amin'ireo toerana fivarotana biby fanao an-trano, tamin'ny fanasokajiana azy ireny ho “zava-mananaina” fa tsy entam-barotra, ary nametraka ny faharatsiana fikarakaràna biby ho azo saziana hatramin'ny efatra taona am-ponja. Araka ilay lalàna vaovao, ny pit bulls, ny Tosas, sy ireo karazana alika hafa notsaratsaraina ho mamoa-doza, dia noraràna ny fiompiana sy fivarotana azy. Ireo izay tratra manitsakitsaka ilay lalàna dia mety handoa onitra. Takian'ilay lalàna ihany koa ny hanoratan'ny tompony an'ireo biby fanaony an-trano ka hanana karatra nomerika famantarana azy. Tamin'ny 7 Desambra 2021, nasiana fanitsiana ny lalàna momba ny fiarovana ny biby, nitakiana tamin'ireo izay manana biby voasokajy ho “mamoa-doza” mba hamositra azy ireny ary hanoratra azy ireny any amin'ireo manampahefana alohan'ny Janoary 2022.
Tamin'ny Desambra 2021, nantsoin'i Erdoğan daholo ireo boriborintany rehetra mba hanangona ireo alika mirenireny ka handefa azy ireny any amina toerana fialofana. Nangatahan'ny filoha ihany koa ireo manana biby fanao an-trano, izay tondroiny amin'ny hoe “ireo Tiorka fotsy” — fomba fiteny iray ampiasaina hanondroana ireo olona laika, Tandrefana, ary indrindra fa avy amin'ny elatra havanana — mba hitandrina tsara ny bibiny. Tamin'izany fotoana izany, nirehidrehitra ny resabe rehefa nisy zazavavy kely iray notafihan'ny pit bulls roa tsy nisy lamboridy tao amin'ny faritanin'i Gaziantep ao Tiorkia, nitondra nankany amin'ny fitakiana hanomezaa sazy henjana ho an'ilay tompon'ireo pitbulls roa. Taorian'ny kabary nataon'i Erdoğan tao Ankara, marobe ireo boriborintazy nanomboka nanangona tamin'ny fomba henjana ireo alika nirenireny teny an'arabe.
Ilay volavolan-dalàna momba ny zon'ny biby amin'izao fotoana izao dia mitaky amin'ireo boriborintany tsirairay mba hitantana toeram-pialofana iray. Saingy 294 monja amin'ireo boriborintany 1.394 no manana izany, ary ireo izay nanao izany dia tsy ampy ny ho enti-manana, famatsiambola, ary matetika no miady mafy mba hahavitàna ny famosirana. Ny isaorana azy aloha dia nahavita nanangona alika mpirenireny niiisa 100.000 tany ho any ry zareo. Ankoatra izay, mbola nisy marobe ireo trangana fikarakaràna tsy takatry ny sain'olombelona tany amin'ireo toerana fialofana.
Ambaran'ireo mpikatroka ho an'ny zon'ny biby fa ny hany fomba tokana araka ny maha-olona ampiasaina hifehezana ireo biby dia ny famosirana, ny vaksiny, ary avy eo dia avotsotra hiverina eny amin'ny nahitàna azy izy ireny. Misy ihany anefa ny tranga maningana tokony hampiharina amin'ireo alika hitan'ireo mpirotsaka an-tsitrapo ho an'ny fiadanan'ny biby fa hoe mamoa-doza. Mila ampiantranoina any amina ivontoerana fikarakaràna eny akaiky eny ireny alika ireny.
Mifanaraka amin'ilay fanitsiana nankatoavina tamin'ny Jolay 24, ireo alika mpirenireny voaangona avy eny an'arabe dia hapetraka amina toerana fialofana rehefa vita ny fikarakaràna azy ireny mandra-piandry izay haka azy; ny ministeran'ny fambolena sy ny ala no hisahana ny antontan-taratasy; ary raha misy tranga hoe ahitàna areti-mifindra ny alika mpirenireny iray ka tsy afaka ny hotsaboina, na mamoa-doza, na mampiseho fitondrantena ratsy, dia hisy dokoteram-biby hanindrona azy ho faty na hapetraka ambany fanarahamason'ny dokoteram-biby.
Hita ihany koa ao anatin'ireo andàlana nankatoavina ny fitakiana an'ireo boriborintany ny tsy maintsy hananganany toerana fikarakaràna biby; ary raha toa tsy mahafeno izany fepetra izany ireo mpitantana boriborintany, mety hizaka sazy fampidirana am-ponja enina hatramin'ny roa taona; ny 31 Desambra 2028 no fetra farany hametrahana ireny trano fikarakaràna biby ireny ary fanatsaràna ny toejavatra any amin'izay efa misy. Ho an'ilay zokiolona mpanao gazety, Rusen Cakir, io andalana manokana io dia mety hitondra fanamby hanahirana ireo boriborintany ambany fitantanan'ny mpanohitra, indrindra fa ireo boriborintany izay nahazo fandresena nandritra ireo fifidianana monisipaly natao farany, nakàna teo am-pela-tànan'ny AKP ireo boriborintany bokan-trosa.
Adihevitra mahamay
Nandritra ny adihevitra dia nilaza ireo solombavambahoaka avy amin'ny fanoherana fa izy io dia azon'ny antoko eo amin'ny fitondrana antsoina mihitsy hoe tolodalàna “Famonoana biby” fa tsy “Tolodalàna Fiarovana ny Biby.” Ho setriny, ny mpitondratenin'ny AKP, Ömer Çelik, dia nilaza fa “tsy rariny ny hanondroana io [tolodalàna io] ho fanaovana vonomoka. Ny fanirianay dia ny mba hahalasa ho toerana azo antoka ny arabentsika.”
Manamafy ireo mpikatroka fa raha toa ny antoko eo amin'ny fitondrana ka mikatsaka izay haha-toerana azo antoka ny eny an'arabe, dia tokony hatombony amin'ny fiantohana ny fanajàna ireo zo sy ny fahalalahan'ny olompirenena tiorka izany. Ny tsy fahombiazan'ny antoko eo amin'ny fitondrana nikarakara ny fiarovana ireo mpiasa mpitrandraka harena an-kibon'ny tany, ireo izay mipetraka any anaty toeram-ponenan'ireo mpitondra fivavahana fôndamantalista, na ireo vehivavy izay iharan'ny famonoana vehivavy — izay mihoatra lavitra noho ny loza ateraky ny alika mirenireny ny tàhany.
Anaty bitsika iray ao amin'ny X ny mpanao gazety, Ismail Ari , no namaritra izany ho valin'ny kisary nozarain'ny fantsona fahitalavi-panjakana TRT izay milaza fa tao anatin'ny taona telo farany dia famoizana aina 10, faharatràna 2.389, ary niharam-boina 6.530 no naharaisana tatitra vokatr'ireo alika mirenireny. Nolazain'ilay fantsona fahitalavitra ihany koa hoe ireo alika mirenireny no antony niteraka lozam-pifamoivoizana niisa 2.666, ka tamin'izany dia ain'olona 37 no nafoy ary 3.898 no naratra:
TRT, iş cinayetinde ölenlerin, tarikat ve cemaat yurtlarında öldürülenlerin, katledilen kadınların verisini paylaşmaz ama! https://t.co/s8DCXCLwbz
— İsmail Arı (@ismailari_) July 22, 2024
Tsy ho avoakan'ny TRT ny angondrakitra momba ireo fahafatesana mifandray amin'ny resaka asa, na ireo olona maty tany anatin'ireo toeram-ponenana tantanin'ireo vondrom-pivavahana, na momba ireo vehivavy maty novonoina.
Araka ny lazain'ny Mpanaramaso ny resaka Fahasalamana sy Fiarovana amin'ny Asa (ISIG), vondrom-piarahamonina sivily iray ao Tiorkia, 878 ireo mpiasa namoy ny ainy nandritra ny enim-bolana voalohan'ny 2024. Ilay vondrona dia mihevitra fa azo nosorohana avokoa ireo loza mifandray amin'ny asa ary, araka izany, dia nofaritany ho loza famonoana olona amin'ny asa ireo loza namoizana aina teny amin'ny toeram-piasàna. Misy vovonana iray, izay manjohy ireo famonoana vehivavy ao Tiorkia, mitatitra fa hatramin'ny Jolay dia 223 ny fitambaran'ireo vehivavy maty novonoina tao Tiorkia. Mandritra izany fotoana izany, ny dindon'ireo sekta ara-pivavahana sy ireo vondrom-piarahamonina dia mitohy tsy mitsahatra — misy eo amin'ny 30 eo ireo vondrom-pivavahana sy sekta, araka ny fikarohana misy, izay teo ambany fitondran'ny antoko Rariny sy Fandrosoana (AKP) no tena niroboroboany.
Ao anivon'ireo adihevitra mandeha amin'izao fotoana izao momba ireo fanitsiana natolotra amin'ilay volavolan-dalàna momba ny zon'ny biby dia hitrikitrihan'ny antoko eo amin'ny fitondràna ny momba ny lanjan'ny ain'olombelona raha mitaha amin'ny an'ireo alika mirenireny. Saingy raha tsaraina avy amin'ireo tarehimarika voatanisa etsy ambony, toa poakaty ireny fanambaràna ireny ao anaty firenena iray izay mora kokoa ny mandray ireo olana hita maso sy misarika ny saina, toy ny momba ireo alika mirenireny, fa tsy ireo olana misoko mangina sy saro-takarina, toy ny fiarovana eo amin'ny asa ary ny herisetra mifototra amin'ny maha-lahy na maha-vavy.
