Saripika an'i Tanpa Dhakal tao amin'ny Nepali Times, fampiasàna nahazoana alàlana

Ity tantara ity dia navoakan'i Tanka Dhakal voalohany tao amin'ny Nepali Times. Dika nasiam-panovàna no averina avoaka eto ambany ho ampahany amin'ny fifanarahana mifampizara votoaty.

Tsy mitsahatra ny mihena ireo Yaks (Fanamarihan'ny mpandika: ny Yaks dia karazana omby), izay fahiny dia andrin'ny kolontsain'ireo vondrom-piarahamonina ao Himalaya ao Nepal, noho ny fiovàn'ny fomba fiaina, ny fifindramonin'ny olombelona, ny firaisan'ny mitovy rà, ary ny fiantraikan'ny fiovàn'ny toetrandro.

Asehon'ny fanisambahoaka nasiônaly natao teny ambanivolo fa midina be ny isan'ireo “yaks” ao Nepal, 53.000 lasa 48.000 tato anatin'ny taona telo farany. Tsy misy afa-tsy tokantrano vitsivitsy 10.000 sisa no eny an-tendrombohitra miompy “yaks” ho fivelomany.

Yaks no anarana iantsoana andavanandro ireo omby lava volo be mitovitovy amin'ny “bison” izay miaina any amin'ny haavo 4.000–5.000 metatra any amin'ny tandavan-tendrombohitra Himalayàna sy ny lohasaha tibetàna.

Ny ministeran'ny fambolena sy ny fiompiana ao amin'ilay firenena dia mitantana ivontoerana iray ao Syangboche any amin'ny 3.885 m (12,746 ft), fitahirizana ny loharanon-tarazon'ireo Yaks. Natsangana tamin'ny 1973, ilay ivon-toerana dia heverina hiantoka ny hitazonana izay hampahatanjaka ireo andiana yaks ao amin'ny faritra Khumbu, hanome ronono ampy tsara, ary hitazonana “genotype” salama avy amin'izy io.

Yaks 155 no tazonin'ilay ivontoerana hanaovana fikarohana, saingy ny tsy fahampian'ny toebola sy ireo hamehana hafa mifaninana aminy dia midika fa tsy ho vitany ny hanatontosa ny tena zavatra tokony ho vitany hiatrehana ireo fanamby amin'ny fiompiana ireo karazana biby fiompy ireo.

“Ny hany ataonay sisa dia ny miaro ireo yaks anananay; tsy anananay ny loharanon-karena hanaovana ireo fandalinana fototarazo,” hoy i Ramlallan Yadav, lehiben'ireo teknisiàna, izay efa 24 taona nipetrahana tao amin'ilay ivontoerana.

Yak tao amin'ny Lohasahan'i Langtang izay ny rononony no ampiasaina hamokarana nay frômazy Emmental. Saripika an'i Kunda Dixit/Nepali Times, fampiasàna nahazoana alàlana

Voavondrona avokoa ireo omby rehetra any amin'ny faritra avo, saingy misy ireo karazany manokana. Ny “Nak” dia ireo Yaks vavy ompiana. Ny “Chauri”, na “dzo”, dia ireo vavy teraka avy amin'ny firaisan'ny “yak-nak” tamin'ireo omby miraoka eny an-tampon-tanety.  Ny “lang” dia ombimanga tibetàna, fa “dimzo” kosa no ahafantarana ny zanak'omby vavy teraka avy amin'ny “lang”  iray. Ny zanak'omby teraka avy amin'ny “yak” sy ny ombivavy mpiraoka eny an-dohasaha kosa dia “urang”. Ny “lulu kapohy” kosa dia hita any amin'ny distrikan'i Mustang sy Manang, fifangaroan'ireo omby mpiraoka eny an-dohasaha sy ny “yaks”.

Ny fihenàna hita vao haingana amin'ny isan'ireo “yaks-naks”, arahan'ny fahasarotana amin'ny fahazoana ireo ombimanga tibetàna,  dia midika fa ny “urang” no betsaka kokoa ananan'ireo mpiompy raha oharina amin'ny “dimzo” amin'izao fotoana izao. Fanampin'izany, ireo ombilahy fantatra amin'ny hoe “jopke” na “tole” — teraka avy amin'ny fampivadiana kazarana samihafa — dia tsy afaka manohy taranaka ary ampiasaina fotsiny ho toy ny biby fiompy any amin'ireo havoana ao Himalaya.

“Roa litatra isanandro raha be indrindra ny ronono omen'ny “nak” iray, raha afaka manome hatramin'ny enina litatra isanandro kosa ny “chauri” iray,” hoy ny nohazavain'i Shanker Raj Barsila, mpikaroka momba ny “yaks”. “Raha ananantsika ny fotodrafitrasa hanaovana fandalinana fototarazo, azontsika atao ny manatsara ny tanjak'ireo karazana. Manana lanja ara-pahasalamana ny rononon'ny “Yak” ary amin'ny ankapobeny dia mahasalaman noho ny rononon'omby.”

Saripika an'i Kunda Dixit/Nepali Times, fampiasàna nahazoana alàlana

Ankoatry ny fiovàn'ny fomba fiainan'ireo mponina eo an-toerana, ny fifindràmonina, ary ny tsy fahafahana mahita toerana firaofana araka ny fomba nentin-drazana ao Tibet, dia tsipihan'i Barsila ho fanamby fototra atrehan'ireo “yaks” ao Nepal ny fifanambadian'ny taranaka iray rà. Hita soritra io amin'ny zavamisy hoe mora andairan'aretina ireo “yaks-naks”, mihena ny famokarany ronono, ary ny tsy fisian'ny tandroka.

Raha nanazava hoe afangaron'ilay fanisàna teny ambanivohitra ireo karazana “yaks” samihafa i Barsila dia manombana hoe mifanohitra amin'ireo tarehimarika, tsy misy afa-tsy 20.000 sisa  ireo “yak-nak”, ary ‘40.000 hatramin'ny 60.000 ireo chauri — tarehimarika mitohy mitontongana noho ny fikorontanan'ny toetrandro izay mampitombo ny hafanàna any an-tendrombohitra ary manohintohina ny firaofana ahitra noho ny tsy fahampian'ny ranomandry rehefa ririnina.

“Ny ranomandry izay tokony hilatsaka rehefa Ôktôbra hatramin'ny Nôvambra izao dia ny Martsa hatramin'ny May no milatsaka, ary Janoary hatramin'ny Febroary no mifofofofo ny rivotra.” hoy i  Yadav. “Ary ny ririnina manontolo, rivotra maina sy mangatsiaka no hany misy.”

Ny fifindràmonin'ny olombelona dia mifandrohy mivantana amin'ny fihenan'ny andiana “yaks”. Ireo tanora mandeha any Kathmandu na any ivelany ka mandao ireo vohitra an-tendrombohitra dia midika fa tsy manaraka ny fomba fanaon-drazambeny amin'ny fiompiana ireo taranaka hoavy, ary vitsy ireo “yaks” mitahiry ny lovan-tarazo tsy azo tsapain-tànan'ny fiompiana azy ao anatin'ny kolontsain'ny fiompiana — fenoin'ireo fetibe, ny fomba fisakafoanana eo an-toerana, ny voambolana sy ny fahalalàna akaiky momba ny fomba amam-panaon'ireo biby — tandindonin'ny fanjavonana mandrakizay.

 Rehefa tsy ahitàna betsaka ny ronono dia hamafisina ny ronono Yak mba ho lasa chhurpi, frômazy nentindrazana izay mitahiry ireo prôteina entin'ny ronono. Ampiasaina ihany koa ny rononon'ny Yak amin'ny fikarakaràna ilay ronono masira ao Himalaya tena ankafizin'ireo mponina any an-tampon-kavoana, ary ny dobera azo aminy dia ampiasaina ho jiro manazava ireo mônastery masina. Ny volon'ny Yak dia rariana any anatin'ireo akanjo sy lamba firakotra vita amin'ny volonondry, ary ny henany atao sakafo.

“Lasa karazany tandindonin-doza izao ireo “yaks” ompiana, noho ny fifindràmonina avy any an-tendrombohitra sy ny fihenan'ny ahitra vokatry ny fiantraikan'ny tontolo iainana,” hoy i Prajwal Sharma avy amin'ny International Organisation for Migration (IOM), izay tsy ela akory izao no nikaroka momba ny fiantraikan'ny fifindràmonina amin'ny fiompiana “yaks” tao Helambu, avaratr'i Kathmandu.

Nandritra ny fikarohany teny an-kianja, hitan'i Sharma fa nihena ny isan'ireo tantsaha lasa nifindra monina any amin'ireo kijàna avo miaraka amin'ny ombin'izy ireny rehefa fahavaratra – ary mamonjy ny toerana ambany kokoa rehefa ririnina. Ao Syangboche, mandritra izany, Yadav nahatsikaritra fiovàna tamin'ny ahi-maitso noho ireo haintany tamin'ny ririnina.

Saripika an'i Kunda Dixit/Nepali Times, fampiasàna nahazoana alàlana.

Voakasika ihany koa ny vanim-potoana fanaovan'ny yak-nak firaisana. “Tany aloha,” hoy i Yadav manazava, saika ara-potoana daholo ny fahaterahan'ireo “naks”, fa ankehitriny misy fiovàna manaraka ny vanim-potoana. Teo amin'ny volana Jolay hatramin'ny Aogositra ny fotoana fanaovany firaisana; izao lasa Ôktôbra hatramin'ny Nôvambra.”

Fanampiny, lasa tsy mamokatra ireo kijàna firaofana izay itsirian'ireo ahitra rehefa Aprily. Tamin'ny zavatra niainan'i Yadav tato anatin'ny taona vitsy, ny May hatramin'ny Jona no nanomboka nitsiry ireo bozaka aman'ahitra.

Mivarotra ronono avy amin'ny “yaks” ilay ivontoerana ao Syangboche, saingy tsy mahavidy na dia ovy homena an'ireo “yaks” aza ny vola azo, indrindra moa fa hoe hanaovana fandalinana fototarazo. Ny Ivontoerana Nasiônaly misahana ny Fiompiana sy ny Fikarohana momba ny Fototarazo dia noheverina handalina ny soson'ireo biby avy ao an-toerana, saingy lehibeny, Sagar Paudel, milaza fa tsy nisy mihitsy fandalinana momba ny olan'ny firaisan'ireo “yak-nak” mitovy rà.

Ny fandaharanasa nasiônaly fikarohana momba ny biby fiompy, miorina ao Rampur any amin'ny foiben'ny distrikan'i Chitwan, dia nandalina momba ireo yaks-naks ao Rasuwa sy Mustang mba hahalalàna misimisy kokoa ny fahafahan'izy ireny mifanaraka amin'ny fiovàn'ny toetrandro, saingy tsy misy fandalinana fototarazo amin'ny antsipirihany voalahatra hatao.

Ny fanaovana fikarohana lalindalina kokoa dia mety hanampy hahitàna fomba hahafahan'ireo “yaks-naks” sy “chauri” hifanaraka amin'ireo fepetra henjana ara-toetrandro sy ny fiakaran'ny maripàna any amin'ny tandavan-tendrombohitra ao Himalaya.