Pikantsary ahitàna vondrona iray nanao hetsipanoherana tao amin'ny Erisco Foods avy amin'ny lahatsary YouTube-n'ny News Central TV ‘Tomato Paste Saga: Vondrona manohitra ny Erisco Foods, Mitaky Fampitsaharana ny Chioma Okoli‘ [angl.] . Fampiasàna ara-drariny.

Hatramin'ny 2015, nampiasaina io lalàna io nisamborana mpanao gazety am-polony, bilaogera ary olompirenena, araka ny fangatahan'ireo manampahefana ao amin'ny firenena. Miseho amin'ny endrika isankarazany ny lalàna tahaka io manerana ny tanibe, izay ahitàna ireo andrim-panjakana manohy manohintohina ny fahalalahana nomerika. Ny Global Voices dia nitafa tamin'ny imailaka tamin'i Shirley Ewang, zokiolona mpanao adisisika sady manampahaizana amin'ny fitantanana avy ao amin'ny Gatefield, mba hahafantarana ny toerana misy ny zo nomerika ao Afrika. 

Zita Zage (ZZ): Lazalazao anay ny momba anao sy ny asa ataonao. 

Shirley Ewang (SE): Manampahaizana manokana amin'ny fanaovana adisisika sy ny fitantanana aho. Amin'izao fotoana izao , tombony ho ahy ny fitarihana ny fandrafetana ny fomba fanao pôlitika, ny fitantanana ary ny fisoloana vava ao amin'ny Gatefield, orinasa iray sangany amin'ny resaka pôlitikam-panjakàna sy ny fisoloana vava. Miaraka amin'ny traikefa mafonja amin'ny fanaovana adisisika pôlitika, nanokan-tena aho ho amin'ny fanomezana torohevitra sy fanatanterahana ireo fanentanana misy fiantraikany mafy hiteraka fiovàna mivaingana. Nandritra ny dingana nolalovako, nitantana santatr'andraikitra maro aho izay nanefy ny pôlitika sy nitondra dindo tamin'ny fandraisana fanapahankevitra teny an-kianja, teo amin'ny sehatra nasiônaly na iraisam-pirenena. Liana amin'ireo fanatanterahana ny fanovàna miabo ara-piarahamonina, mijanona ho vonona hatrany aho hampiasa ny fahaizako mba hamahàna ireo olàna maika ara-tsôsialy ary hanao adisisika hisiana vahaolana ara-drariny.

ZZ: Azonao faritana ve ny toerana misy ny zo nomerika ao Afrika? 

SE: Araka ny  tatitra 2023 momba ny Fahalalahan'ny Aterineto navokan'ny  Freedom House, nitontongana ny fahalalahan'ny aterineto erantany ho an'ny faha-13 taona nifanesy, ahitàna firenena 29 miaina fiharatsian'ny zon'olombelona ety an-tambajotra.

Mampanahy ny toerana misy ny zo nomerika ao Afrika, voapentin'ny fironana mampiahiahy amin'ny fikororosiany manerana ilay tanibe. Ireo tranga toy ny nandraràna ny X (Twitter taloha) ao Nizerià sy ny faneriterena ny fidirana aterineto ao Senegal no mampiseho hoe hatraiza ny fanohintohinan'ny fanjakàna ny fahalalahan'ny olompirenena ety anaty tambajotra.

Satria mitombo hatrany ny fidiran'ny aterineto ho ao anatin'ny fiainana andavanadro, mahafaoka ireo hetsika manomboka amin'ny fandraharahàna  ara-barotra ka hatramin'ireo ezaka fandresena lahatra, dia mihamafy ny tolona hanànana fidirana sy fahalalahana amin'ny aterineto.  

Na izany aza, toherin'ny governemanta io zotra io, ny fanjakàna izay mikatsaka ny hifehy ny habaky ny aterineto, mazàna amin'ny alàlan'ny fampiharana ireo lalàna momba ny heloka an-tserasera. Raha tena ilaina ireny lalàna ireny hiatrehana ireo fandrahonana an-tserasera toy ny hosoka sy ny fijirihana, marobe ireo firenena afrikàna no nametraka lalàna izay mivelatra loatra sy tsy ampy famaritana manokana.

Anatin'ny ezak'izy ireo handrindra ny fitondrantena an-tserasera, matetika ireny lalàna ireny no tsy mamaritra mazava ny atao hoe fitondrantena tafiditra ho heloka bevava, ka mitondra ho amin'ny fampiharana fahatany sy ny fanafoanana ireo zo fototra. Ohatra, any amin'ireo firenena toa an'i Zambia sy Tanzania,  ireo lalàna momba ny heloka an-tserasera dia nampiasaina ho fitaovam-piadiana hanakombonana ny vavan'ireo tsy mitovy hevitra amin'ny mpitondra na hanemelohana ny asa fanaovana gazety fanadihadiana. Ny Làlana 2015 ao Nizerià momba ny Heloka an-Tambajotra dia ohatra iray manafintohina, im-betsaka nampiasaina hamelezana mpanao gazety, bilaogera, ary olon-tsotra nampiasa ny zony ho afaka maneho hevitra an-kalalahana. Io fifanoheran'ny lalàna maneritery io sy ny fampiharana ireo fepetra jadona tsy refesi-mandidy dia mitondra loza mitatao ho an'ny zo nomerika ao Afrika.

ZZ: Inona no azo sy tokony hatao (ary ataon'iza) mba hiadiana amin'ny fomba mahomby amin'ny fanitsakitsahana ny zo nomerika?

 SE: Mba hiadiana amin'ny fomba mahomby amin'ny fanitsakitsahana ny zo nomerika, hetsika lehibe telo no azo raisina:

Voalohany, mba hanànana vovonana iray matanjaka dia tokony ho laharam-pahamehana ny fiarahana miasa amin'ireo mpiara-mitan-tsoroka toy ny mpanao gazety, ireo orinasa misahana teknôlôjia, ny fiarahamonina sivily, ary ireo mpikatroka mpiaro zon'olombelona. Ny feo iraisana dia afaka manao tsindry amin'ireo governemanta mba hanitsy ireo lalàna mamoritra.

Faharoa, tokony ho ampiasaina ny fitantaràna mba ho fitaovana iray mahery vaika hanehoana ny fiantraikan'ny fanitsakitsahana zo nomerika amin'ny olombelona, ary hanetsehana ny fitakian'ny rehetra mba hisiana hetsika.

Fanampin'izay, ireo didim-pitsaràna dia tokony ho ampiasaina ho fototra mafy ho an'ireo ezaka fanaovana adisisika. Azon'ireo mpanao adisisika ampiasaina ireny didim-pitsaràna ireny mba hiarovany ny tohankevitra avy amin'izy ireo hanoherana ny fanitsakitsahana ny zo nomerika.

Tokony ho ezaka iombonana ireny ezaka ireny, iarahana amin'ny governemanta, ny fiarahamonina sivily, ireo orinasa misahana teknôlôjia, ary ny daholobe izay samy mitàna anjara toerana feno daholo amin'ny fiadiana amin'ny fanitsakitsahana ny zo nomerika. Na manana andraikitra aza ny governemanta hampanaja ireo zo fototra maha-olona, ny fanaovana adisisika mahomby dia ilàna fiaraha-mientana sy fandrindràna avy amin'ireo sehatra marolafy.   Mila manao hetsika iraisana ireo mpisolo vava, ary ny daholobe dia afaka mampiaka-peo mitaky ny hikajiana ireo zo nomerika, amin'ny fanaovana tsindry mahomby amin'ireo governemanta mba hihetsehan'izy ireny. Raha miasa miaraka, afaka miaro tsaratsara kokoa ny zo nomerika isika ary miantoka ny hisian'ny tontolo an-tambajotra malalaka sy misokatra ho an'ny tsirairay.

ZZ: Inona no asa fandresena lahatra hitanao fa mahomby, ary satria nahoana?

SE: Ohatra roa misongadina amin'ny fiantraikan'ny fanaovana adisisika ho an'ny zo nomerika ao Afrika ireo ezaka ao Nizerià sy Ogandà. Ao Nizerià, ireo fikambanana avy amin'ny fiarahamonina sivily dia nahavita nandresy lahatra tamim-pahombiazana mba hanitsiana ilay andalana faha-24 feno famoretana tao anatin'ny Lalàna Nizeriàna momba ny Heloka an-Tambajotra, fepetra iray mamoritra manohintohina ny zo nomerika. Tamin'ny fanaovana adisisika hisian'io fanitsiana io, ireny fikambanana ireny dia nanampy tamin'ny fiarovana ny fahalalahana maneho hevitra an-kalalahana ety anaty aterineto sy mametra ny mety ho ambana amin'ny fampiasàna fahatany ilay lalàna.

Tsy misy hafa amin'izany, tao Ogandà, ireo mpanao adisisika dia niditra tamin'ny fampiasàna fitsaràna stratejika mba hanoherana andalana iray niteraka resabe tao anatin'ny Lalàna iray, izay nitarika ho tonga hatrany amin'ny famoahana didim-pitsaràna iray manan-tantara avy amin'ny Fitsaràna Antampony ao amin'ilay firenena. Nambaran'io didim-pitsaràna io fa tsy mifanaraka amin'ny lalàm-panorenana ilay andalana, manamarika fandresena iray goavana ho an'ny zo nomerika ao Ogandà.

Ireny ezaka fanaovana adisisika ireny dia mampiseho ny herin'ny fanetsehana ny vahoaka eny ifotony, ny fampiasàna fitsaràna stratejika, ary ny fanorenana firaisan-tetika ho entina mampandroso ny zo nomerika ao amin'ny tanibe afrikàna. Amin'ny fanoherana ireo lalàna mamoritra sy amin'ny fitakiana tamberin'andraikitra avy amin'ireo governemanta, tamin'ny fampiroboroboana ny fahalalahana an-tambajotra sy ny fiarovana ny zon'ireo mpampiasa aterineto dia nahavita fandrosoana azo notsapain-tànana ireo mpanao adisisika.