Nipoaka any Nouvelle Caledonie ny herisetra ho setrin'ny volavolam-panitsiana lalampanorenana ao amin'ny Antenimieram-pirenena ao Frantsa. Pikantsary avy amin'ny lahatsary YouTube an'i Al Jazeera teny anglisy, fampiasana ara-drariny.

Nivadika ho rotaka ny fihetsiketsehana tao Nouvelle-Calédonie rehefa nifandona tamin'ny polisy ireo tanora mpikatroka mpomba ny fahaleovantena ho setrin'ny fanavaozana ny lalàmpanorenana ao amin'ny Antenimieram-pirenena frantsay izay ahafahan'izay nonina tao nandritra ny 10 taona hifidy amin'ny fifidianana ao an-toerana. Nilaza ireo mpikatroka fa vao mainka manalefaka ny fahefan'ny vazimba teratany ao amin'ilay nosy ny hetsika ary hiantoka ny hijanonan'i Nouvelle-Calédonie ho “faritany ampitan-dranomasina” an'i Frantsa.

Faritany Pasifika Atsimo nozanahan'i Frantsa tamin'ny taona 1853 i Nouvelle-Calédonie. Na dia hatry ny ela aza ny fitakian'ireo vondrona vazimba teratany eo an-toerana ny fahaleovantena, dia mijanona ho faritany frantsay izy io. Tafiditra ao anaty lisitry ny Firenena Mikambana ilaina miala amin'ny fanjanahantany izy io nanomboka tamin'ny taona 1986. Nozarain‘ny Dinam-Pandriampahalemana Noumea tamin'ny taona 1998 ho telo ny fitsapankevi-bahoaka momba ny fahaleovantena hamaritana ny hoavy politikan'i Nouvelle-Calédonie.

Notanterahana tamin'ny Novambra 2018 ny fitsapan-kevi-bahoaka voalohany  raha natao tamin'ny Oktobra 2020 ny fandrotsaham-bato faharoa. Elanelana manify miròna amin'i Frantsa ny vokatra nivoaka tamin'ireo izay taratry ny fivondronana mivaingana manosika ho amin'ny fizakan-tenan'ny Kanak teratany. Niteraka resabe [mg] ny fitsapan-kevi-bahoaka fahatelo tamin'ny Desambra 2021  satria nanapa-kevitra ny hanohy izany ny governemanta ao Paris na dia teo aza ny antso nataon'ny vondrom-piarahamonina Kanak mba hanemotra ny fandrotsaham-bato mandritra ny valan'aretina. Araka ny efa nampoizina dia nitondra fandresena goavana ho an'i Frantsa izany satria nanao ankivy ny fitsapankevi-bahoaka ireo vondrona mpanohana ny fahaleovantena. Latsaky ny 50 isanjato ihany koa ny taham-pahavitrihan’ny mpifidy.

Raha tokony hamaha ny ahiahin'ireo vondrona Pasifika i Frantsa amin'ny maha-azo itokiana ny fitsapankevi-bahoaka fahatelo, dia nandroso tamin'ny volavolan-dalàna momba ny lalàm-panorenana izay “hanaisotra ny fanidìna” ny lisi-pifidianana ao Nouvelle-Calédonia. Midika izany fa afaka mifidy ireo mponina tonga na nanorim-ponenana tao amin'ny faritany tanatin'ny folo taona. Handevona bebe kokoa ny fisoloan-tenan'ny vahoaka Kanak izay mandrafitra ny 42 isanjaton'ny mponina 270.000 izany.

Nipoaka ny herisetra tao Nouvelle-Calédonie raha nandinika ny volavolan-dalàna fanitsiana ny Antenimieram-pirenen'i Frantsa tamin'ny 13 Mey. Efa ho 5000 ny olona tafiditra tamin'ny rotaka izay nitarika fandrobana sy fandorana fananana ihany koa. Nambara tao amin'ny faritany ny hamehana ary nandefa andia-miaramila i Frantsa mba hamerenana ny filaminana. Voarara ny fampiharana sasany toa an'i TikTok izay niteraka ahiahy fanafoanana ny fahalalahana miteny. Raha nitohy nandritra ny andro maromaro ny herisetra, dia niantso fandriampahalemana ny vondrona Pasifika sady naneho firaisankina tamin'ny vondrom-piarahamonina Kanaky.

Charlot Salwai Tabimasmas, filohan'ny Vondrona Lohalefona Melaneziana sady praiminisitr'i Vanuatu, nanatolaka ny krizy ho noho ny tsy firaharahan'ny mpitondra frantsay.

These events could have been avoided if the French Government had listened and not proceeded to bulldoze the Constitutional Bill aimed at unfreezing the electoral roll, modifying the citizen’s electorate, and changing the distribution of seats in Congress.

Azo nosorohana ireo trangan-javatra ireo raha nihaino ny Governemanta Frantsay ka tsy niroso tamin’ny fandriatana ny volavolan-dalàmpanorenana mamaha ny lisi-pifidianana, hanovana ny firafitry ny olompirenena mpifidy, ary hanovana ny fitsinjaran-toerana ao amin’ny Kongresy.

Saingy nampitandrina ihany koa izy fa “ny famotehana fananana tsy an-kanavaka dia hisy fiantraikany lehibe amin'ny toekaren'i Nouvelle-Calédonie ary hisy fiatraikany mampivarahontsana eo amin'ny fiahiana sy ny fiainan'ny mponina rehetra ao Nouvelle-Calédonie, anisan'izany ny Kanaky.”

Manolo-kevitra izy ny hanangana “iraka fifampiresahana sy fanelanelanana hotarihin’olona ambony ifanarahana” hamaha ny krizy. Izany ihany koa ny tolo-kevitry ny Pacific Islands Forum izay nilaza fa “mivonona ny hanamora sy hanome seha-panohanana voatohana sy tsy miandany ho an'ny antoko rehetra hiara-hivory ao anatin'ny toe-tsain'ny fomba Pasifika.”

Nampahatsiahivin'ny Reverend James Shri Bhagwan, Sekretera jeneralin'ny Fihaonamben'ny Fiangonana Pasifika, ho an'ireo mpitarika frantsay ny heverina ho “tsy fitanilan'ny” fanjakana frantsay amin'ny dingan'ny fialana amin'ny fanjanahantany. Nohamafisiny ihany koa ny fototra ara-tantaran'ny krizy.

It cannot be ignored that eruption of violence is the manifestation of the pain, trauma and frustration of a community who have consistently had their indigenous and political rights undermined, by a French government whose rhetoric of being a “Pacific nation” is exposed by its actions.

Tsy azo tsinontsinoavina fa ny fipoahan'ny herisetra dia fanehoana ny fanaintainana, ny ratram-po ary ny fahasorenan'ny vondrom-piarahamonina izay nosimbain'ny governemanta Frantsay ny zony maha-vazimba teratany sy ara-politika, ary nanybaribary tamin'ny fihetsiny ny fomba fitenenany hoe “firenena Pasifika”.

Nidradradradra tamin'ny fivadihan'ny toe-javatra ho herisetra ny pasitora Var Kaemo, filohan’ny Fiangonana Protestanta teny Kanaky ao Nouvelle-Calédonie. “Tsy tokony ho mpiray tsikombakomba amin’ireny fipoahana volkano ireny isika izay mampiely loza sy fahoriana amin’ny tanindrazantsika. Ny nosy akaiky indrindra ny paradisa ity lasa nosy akaiky indrindra ny helo.”

Nouvelle-Calédonie no mpamokatra nikela fahatelo lehibe indrindra eran-tany — singa manan-danja amin'ny fifindrana tsikelikely mankamin'ny angovo EV — ary ny asa ao amin'ny indostrian'ny fitrandrahana nikela no mandrafitra ny 25 isanjaton'ny hirika arakasa. Niakatra ny vidin’ny nikela hatramin’ny nanombohan’ny korontana ny herinandro lasa teo.

Niantsafa tamin'ireo mpitarika vehivavy izay nanondro ny anjara asa mavitriky ny tanora kivy ka manohitra ny hantsana ara-karena sy ny tsy fahampian'ny hirika arakasa manan-danja ao amin'ny faritany i Nicole George, mpampianatra mpiara-miasa ao amin'ny Sampam-Pianarana momba ny Fandriampahalemana sy ny fifandirana ao amin'ny Oniversiten'i Queensland, . “Manondraka lonilony ireny sy elanelana goavana ara-poko izay manaisotra ny fahafahan'ny tanora Kanak hahita hirika ka mandray anjara amin'ny fanabadoana azy ireo,” hoy izy nanoratra.

Mitovy famakafakana amin'io i Victor Gogny, filohan'ny Sénat coutumier, Antenimieran-doholona Kanak ara-pomba, vondrona mpanolo-tsain'ny Kongresy sy ny governemanta ahitana lehiben'ny vazimba teratany miisa 16.

“The security response has excited young people, mainly in greater Nouméa. They burned symbols of wealth and targeted large shopping centres and businesses. They live in urban areas and face daily difficulties. With their families, they are in poverty. They don't have a job.” pic.twitter.com/QODjG5wB2S

— Nic Maclellan (@MaclellanNic) May 19, 2024

“Nandrangitra ny tanora ny setrim-piarovana, indrindra ao Nouméa midadasika kokoa. Nandoro ireo saimbôlin-karena ry zareo ary nanao ho lasibatra ny toeram-pivarotana lehibe sy fihariana lehibe. Mipetraka an-tanàndehibe ry zareo ary miatrika fahasahiranana isan’andro. Anaty fahantrana miaraka amin'ny fianakaviany ry zareo. Tsy manana asa ry zareo.”

Asehon'ny fanambaràn'ny Fikambanana tsy miankina amin'ny fanjakana any Pasifika tamin'ny 30 Aprily, roa herinandro talohan'ny adihevitra tao amin'ny antenimiera frantsay izay niteraka korontana,  ny fihetseham-pon'ny vondrom-piarahamonina Kanak indizeny.

The evil of colonialism can continue unchecked in this manner, and in this 21st Century is not only an insult to the Pacific Region but to the international system.

The Pacific is not distracted by French false narratives. The Kanak, as people, are the rightful inhabitants of what is present day New Caledonia still under enduring French colonial rule.

The Kanak people and New Caledonias destiny should not be decided in Europe, they are Pacific people who are rightfully asking for their freedom.

Afa-mitohy amin'izao fomba tsy voafehy izay ny faharatsian'ny fanjanahantany, ary amin'izao taonjato faha-21 izao dia tsy vitan'ny fanevatevana ny Faritra Pasifika ihany fa amin'ny rafitra iraisampirenena.

Tsy variana amin'ny fitantarana dison'i frantsay i Pasifika. Ny Kanak, amin'ny maha-vahoaka azy, no mponina mananjò (feno) amin'i lazaina ho Nouvelle-Calédonie amin'izao fotoana izao izay mbola eo ambany fitondrana fanjanahantany frantsay.

Tsy tokony ho any Eorôpa no anapahana ny lahatry ny vahoaka Kanak sy i Nouvelle-Calédonie, vahoakan'i Pasifika ireo ary mangataka ny fahafahany.

Hatramin'ny talata 21 mey, mikasa ny hanao fitsidihana tampoka any amin'ny nosy ny filoha frantsay Emmanuel Macron mba hiezaka hampiato ny fihetsiketsehana.