Sarintavan'i Nétonon Noël Ndjékéry, sary avy amin'i Joao Cardoso nahazoana alalana.

Firenena Saheliana ary mampitohy an'i Afrika Avaratra sy Afrika Afovoany, mahalana no resahina amin'ny fampitam-baovao ho toy ny zaratany literera i Tchad. Mba hamenoana izany, nitafatafa tamin'ny mpanoratra Nétonon Noël Ndjékéry, iray amin'ireo solontenan'ny literatiora Tshadianina miteny frantsay fanta-daza ny Global Voices.

Teraka tao Moundou any atsimon'i Tchad i Ndjékéry, mipetraka any Soisa ary nanokana ny tenany manontolo tamin'ny asa soratra nanomboka tamin'ny volana Aprily 2021. Namoaka boky sivy izy hatramin'izao, ka ny roa farany dia ny l n’y a pas d’arc-en-ciel au Paradis (Tsy misy avana any am-paradisa)  (éditions Hélice Hélas), sy L’Angle mort du rêve (Ny Zoro mahafatin'ny nofy) (éditions La Contre Allée).

Filip Noubel (FN): Azonao lazaina ve ny tontolon'ny fiteny ao Tchad?

Nétonon Noël Ndjékéry (NNN): Manana fiteny an-toerana miisa 144 i Tchad miampy fiteny ofisialy roa, ny fiteny frantsay sy ny arabo klasika, natokana ho amin'ny fitantanana sy fanabeazana. Nampidirina tao ny fiteny frantsay tamin’ny taona 1900 nidiran’ny fanjanahantany tandrefana. Raha ny amin'ny teny arabo klasika, dia (an-tery) tamin'ny taona 1978, nefa vitsy dia vitsy ny mpiteny azy ao an-toerana tamin'izany fotoana izany.

Marina fa misy fiteny ifandraisana efa hatry ny ela antsoina hoe Tourkou na “Arabo Tshadiana” tao amin'io faritra afovoan'i Afrika io. Fa raha misy ifandraisana amin'ny fiteny arabo klasika ampahany ny firafitra sy voambolana amin'ity fiteny ity, dia misaraka aminy tanteraka amin'ny haihevitra noho ny fifangaroana amin'ny fitenim-paritra eo an-toerana. Midika izany fa ny fananganana ny teny arabo klasika ho fiteny ofisialy dia niainga avy amin'ny finiavana ara-politika hifikitra amin'ny tontolo Arabo-Miozolomana.

Na izany aza, na dia tsy manao na inona na inona hampiroboroboana azy ireo aza ny governemanta Tchadiana, dia mbola velona ny fiteny sasany ao an-toerana, indrindra ny kanembou, ny moundang na ny ngambay. Mampalahelo anefa fa raha ny fahalalako azy dia mbola tsy namoaka asa soratra hafa ankoatra ny fandikan-tenin’ny Baiboly izy ireo.

Mandra-pahatongan'izany, mba ho ren'ny manampahefam-panjakana Tshadianina, tsy maintsy manohy mampiasa ny iray na ny iray amin'ireo fiteny roa nafarana (avy any ivelany) ianao: dia ny frantsay sy arabo klasika.

FN: Ahoana no nahatongavanao tamin'ny literatiora rehefa avy nianatra matematika?

NNN: Teraka alohabe ny fahaizako literatiora. Nampidirin'ny reniko tao amiko hatreo am-pandrian-jaza ny tsiron'ny fitantarana, avy eo avy amin'ny gosstar, ireo Tchadiana mpitantara angano. Avy eo, raha vao nianatra namaky teny sy nanoratra tamin’ny teny frantsay aho, dia lasa mpanoratra fantam-bahoaka, satria maro ny olona tsy nahay namaky teny sy nanoratra tany Tchad tamin’izany. Na izany aza, mba hifandraisana amin'ny olona akaiky na amin'ny fitantanan-draharaham-pirenena izay mampiasa ny teny frantsay sy ny hamafin-dalàna, dia nila ny fahaizan'ny manam-pahaizana miteny frantsay izy ireo.

Namaly aho noho izany nanampy azy ireo ho takalon'ny voanjo vitsivitsy na vola kely. Fa nahafahako nizara ny toe-tsain'ireo mpanjifako izany indrindra indrindra, sy hamadika ny hafaliany na ny alahelony ho teny. Noho izany, miaraka amin'ny teknika-pitantarana izay azoko avy amin'ny mpitantara angano, ny fitantanana ny fifandraisana an-taratasy manokana na ofisialy an'olonkafa no atrikasa an-tsoratra tsara indrindra ho ahy. Arakaraka ny nirobohako no nahafahako nanamarina ny fitiavako asa soratra. Rehefa nozohiana, fony aho zatovo no nanomboka nanoratra tononkalo, avy eo tantara fohy. Izany no nidirako tamin'ny literatiora.

Tsy maintsy nianatra matematika anefa aho tatỳ aoriana, fa raha tsy izany dia tsy afaka nahazo vatsim-pianarana avy amin’ny fanjakana Tshadianina. Niompana manokana tamin'ny informatika aho avy eo, mba hahazoana vola mandritra ny andro sy hankafy ny fahafinaretana manoratra amin'ny alina. Satria mifaka amin'ny toerana raikitra ny hazo mba ahafahany manome vony ny habaka ary mihazakazaka hambabo ny lanitra, dia miezaka ny mampitsonika ny asako amin'ny lasitr'ity fomba teny ity, izay araka ny hevitro, mamaritra tsara indrindra ny zavakanto amin'ny ankapobeny: miainga amin'ny fanoitra eo an-toerana mba hikendrena ny tontolo. Eny tokoa, na inona na inona kaontinanta ametrahako tantara, ny akora fototra dia mijanona ho toetran'olombelona. Ny zanak'olombelona tsy miova no hiraiko sy henoko mihovitrovitra. Noho izany, mihoatra izay mety ho lasitra rehetra, kinendrin'ny asako voalohany indrindra ny hitondra ny kaontinanta rehetra hijery ny fomba fanaoko araka ny fanaon'ny atsimon'i Sahara mba hijery, hahatsapa sy hiresaka izao tontolo izao.

FN: Manao ahoana ny fiainanao any Soisa ao anatin'ny kolontsaina hafa ary ahoana ny fifandraisanao lavitra any Tchad ? Tamin'ny taona 2017, nahazo ny Grand Prix literatiora nasionaly tany Tchad ianao- ahoana no fiheverana anao amin'ny maha-mpanoratra anao ao Tchad?

NNN: Efa niaina ela kokoa teto Eoropa aho izao noho ny tany amin'ny kaontinanta niaviako. Na izany aza anefa tsy ho afaka nanoratra betsaka aho raha tsy natao sesitany. Satria aty Afrika eo anivon'ny fiarahamonina ihany no hamolavolana ny fiainana. Ary tsy ekena amin'ny ankapobeny ny hetsika rehetra, toy ny famakian-teny na fanoratana, izay mitaky ny hitokanan'ny olona iray monina ka mahatonga ireo izay mankafy izany ho iharan'ny fanilikilihana.

Noho izany, ananan'i Soisa trosa aho tamin'ny nanomezany ahy toeram-pialofan'ny fandriampahalemana sy ny fahalalahana hatramin'ny nandrenesako ny tabataba sy fiovaovan'ny firenena niaviako miitatra anefa. Izany elanelana mifanohitra izany no iray amin'ireo antony miteraka fihenjanana ilaiko ho amin'ny famoronana.

Marina fa mijanona ao Tchad matetika araka izay azo atao aho. Saingy mbola manana ahiahy kokoa momba ny fiainana aho lavitra ny tanindrazako. Nefa dia manampy ahy mba hahatakarana bebe kokoa ny zava-misy ao Tchad ny halavirana. Eny tokoa, tsy ahafahana maahita ny antsipiriany rehetra ny akaiky loatra. Tsy maintsy mihemotra ianao vao mahita ny sary manontolo. Ary izany tazana manontolo izany indrindra no omen'ny (fiainana an-t)sesitany ahy.

Tamin'ny taona 2021, tsy nahitana ny bokiko tao amin'ny Tranombokim-pirenena ao Tchad any N'Djamena, fa nahitana ny iray tamin'ireo sariko amin'izao. Mamintina tsara ny fomba fijerin'ny mpiray tanindrazana amiko ity tantara fohy ity. Fantatr'izy ireo avy amin'ny haino aman-jery ny anarako, saingy vitsy no mamaky ny sangan'asako. Alao sary an-tsaina ange hoe amidy amin'ny vidiny mitovy amin'ny ampahenin'ny karama eo an-toerana ny tantara iray nohafarana avy any Eoropa. Amin'io vidiny io, tsy ilaina intsony ny mametraka sivana. Noho izany, tsy misy dikany afa-tsy ho an'ny ankizy sy ny mpianatra ny famakian-teny izay, rehefa mahazo ny diplaomany, mijery ny anjarany ao amin'ny toaka tsara iray vera.

Voateny izany fa nahafaly ahy kokoa tsy araka tsy nampoiziko ny Loka literera Lehibe nasionaly. Raisiko ho toy ny filokana mahafinaritra amin'ny hoavy izany fankasitrahana izany satria manolotra ny asako ho loharanon'aingam-panahy ho an'ny tanora Tchadiana.

FN: Ahoana ary aiza no hamakiana ny literatiora Tshadianina?

NNN: Toa misy ny literatiora Tshadianina amin'ny fiteny arabo klasika. Saingy tsy miteny Arabo aho ka tsy fantatro izany. Amin'ny lafiny iray, mahazatra ahy kokoa ny literatiora Tshadiana miteny frantsay. Iray amin'ireo zandriny indrindra any Afrika atsimon'i Sahara izy. Tsy nivoaka raha tsy tamin'ny taona 1962 ny amboaran-tantara izay voamena (saimbôlika) nanamarika ny nahaterahany tao Tchad ho ambany kintana. Nanomboka teo dia boky maro hafa no niseho, saingy tsy hita izay tsara kalitao.

Saingy ahafahan'i Tchad ho hita eo amin'ny sarintanin-diteratiora manerantany ny mpanoratra vitsivitsy manana talenta ankatoavina iraisampirenena. Ny malaza indrindra amin'izao fotoana izao dia ireo poeta Nimrod Bena sy Nocky Djedanoum, ilay mpanoratra tantara an-tsehatra Koulsy Lamko ary ilay mpanoratra tantara an-tsarimihetsika malaza eran-tany Mahamat-Saleh Haroun. Raha te hahalala bebe kokoa, dia manoro hevitra aho ny hitsidihana ireo pejy natokana ho azy ireo amin'ny tambajotra sosialy na amin'ny tranokalan'ny mpamoaka ny sangan'asan'izy ireo tsirairay avy

Mikarakara taniketsan-talenta ho fararano literera ny fahombiazan'ireo mpanoratra nahazo fankatoavana ireo … Raha mba manome zezika sy sehatra mampiroborobo ny fampandrosoana azy ny governemanta!

Any Tchad, fotoan-dehibe roa isan-taona no miezaka manasongadina ny fiainana literera. Voalohany ny Fetibe Iraisampirenena Le Souffle de l’Harmattan izay mijanona ho hany tsenam-boky manandaza ivelan'ny firenena. Avy eo, nanomboka tamin'ny taona 2017,  nambara ho ” volana ho an'ny boky sy ny famakian-teny” ny volana Novambra. Io no hany hetsika lehibe ankalazan'ny fanjakana Tshadiana ny asa soratra sy ny mpanoratra. Amin’io fotoana io, ohatra, no nahazoana ny Loka Nasionaly momba ny haisoratra, izay izaho no nahazo azy voalohany

Vakio ihany koa: Ho famoaboasana ny literatiora afrikanina: Antsafa nifanaovana tamin'ny mpamorona ny Famakafakana ny Literatiora Afrikana