Sary fidirana ao amin'ny ‘Institut Français du Togo (Lomé); Pikantsarin'ny fantsona YouTube an'i Hodin Senyon

Noho ny fanjanahantany taloha niarahana tamin'i Frantsa, dia noraisin'i Togo ho fiteny ofisialy ny fiteny Frantsay tamin'ny taona 1960, zava-misy voarakitra ao amin'ny andininy faha-3 amin'ny lalàmpanorenany. Saingy manao ahoana ny toerana misy an'io fiteny io eo amin'ny tontolon'ny haifiteny Togoley marobe?

Nahitàna ny fandalovan'ny fiteny tandrefana maromaro ny tantaran'ny fanjanahantany tao Togo: Paortiogey, Alemana, Anglisy ary Frantsay. Niampita ireo morontsiraka Togoley nanomboka tamin'ny andron'ny varotra andevo tamin'ny taonjato faha-18 ka hatramin'ny fanjanahantany (1884-1960) ireo fiteny ireo saingy tsy nisy noraisina talohan'ny faran'ny taonjato faha-20. Maherin'ny dimampolo ny fiteny eo an-toerana miely manerana ny faritany ao amin'ny firenena izay ampiasain'ny mponina maherin'ny sivy tapitrisa. Ny éwé (fitenin'ny fianakaviana Niger-Kongoley) sy kabyè (fitenin'ny fianakaviana gur) no nampidirina ho tenim-pirenena tao amin'ny lalàmpanorenana nanomboka tamin'ny taona 1975. Ny teny frantsay no hany teny manana anjara toerana lehibe eo amin'ny fiarahamonina Togoley ankehitriny.

Vakio: Inona no fiteny be mpampiasa indrindra any Togo? [mg]

Tamin'ny taona 2018, 40% amin'ny mponina Togoley no mpiteny frantsay. Ny teny frantsay no fiteny enti-mampianatra sy mitantana. Nanazava tamin'ny tafatafa nataon'ny Global Voices tamin'ny alalan'ny WhatsApp i Ayi Renaud Dossavi, Togoley mpanao gazety, mpanoratra sady poeta:

Au Togo, la langue française joue un rôle central dans l'enseignement, la société et les administrations. En tant que langue de travail et principale langue officielle, le français facilite, qu'on le veuille ou non, la communication dans les institutions gouvernementales, les entreprises et les médias, ainsi que dans bonne part de la population. Dans l'enseignement, le français est la principale dès le primaire, ce qui peut parfois poser des défis pour les élèves dont la langue maternelle n'est pas le français.

Manana anjara toerana lehibe eo amin'ny fanabeazana, ny fiarahamonina ary ny fitantanana ny teny Frantsay ao Tongo. Amin'ny maha-teny miasa sy fiteny ofisialy lehibe indrindra azy, manamora ny fifandraisana eo amin'ny andrim-panjakana, ny orinasa ary ny haino aman-jery, ary koa amin'ny ampahany betsaka amin'ny mponina, na tiana na tsy tiana ny teny Frantsay. Eo amin'ny fanabeazana, ny teny frantsay no tena ampiasaina amin'ny sekoly ambaratonga fototra, izay mety hiteraka fanamby ho an'ny mpianatra izay tsy teny frantsay ny fitenin-drazany.

Faly i Nadège Abiré Boumogue, tanora mpikatroka ny zon'ny vehivavy fa afaka manamora ny fifandraisana eo amin'ny ankamaroan'ny Togoley ny teny Frantsay na dia eo aza ny fahasamihafan'ny fiteny eo an-toerana misy ao amin'ny firenena. Niresaka tamin'ny Global Voices, nilaza izy hoe:

Le Togo est un pays richement béni par sa diversité des langues, permettant d'identifier chaque clan et ethnie. Toutefois la langue commune que nous avons est le français enseigné à l'école et utilisée dans toutes les administrations. Il est important qu'on puisse garder cette culture pour faciliter la communication entre les Togolais et s'ouvrir au monde extérieur, notamment avec les autres pays francophones.

Firenena voatahy betsaka noho ny fahasamihafan'ny fiteny ao aminy i Togo, ka mamela ny firazanana sy ny foko tsirairay ho fantatra. Ny fiteny mahazatra anay anefa dia ny teny frantsay, ampianarina any an-tsekoly ary ampiasaina amin'ny fitantanana rehetra. Zava-dehibe ny ahafahanay mitazona izany kolontsaina izany mba hanamora ny fifandraisana eo amin'ny Togoley sy hisokafana amin'ny any ivelany, indrindra amin'ireo firenena miteny frantsay.

Araka ny filazany, mameno banga ny teny frantsay noho ny fetran'ny fiteny eo an-toerana:

Nous pouvons remarquer aujourd'hui les insuffisances de nos langues majoritairement parlée tel que le mina, le kabyè, le kotokoli, etc… A titre d'exemple, certains influenceurs togolais qui font leur contenu dans les langues locales ne sont pas aussi influents, alors que ceux qui font leurs productions en français arrivent à toucher plus de personnes voir au-delà des frontières togolaises.

Ankehitriny izahay afaka manamarika ny tsy fahampian'ny fiteny be mpampiasa toy ny Mina, ny Kabyè, ny  kotokoli, sns… Ohatra, tsy dia manana ambaindainy loatra ny sasany amin'ireo mpikatroka Togoley izay manoratra votoaty amin'ny fiteny eo an-toerana, kanefa mahavita mahatratra olona maro kokoa ary mihoatra ny sisintanin'i Togo mihitsy ireo izay manoratra amin'ny fiteny frantsay.

Vakio ny tatitra manokana ataonay: Frantsay, fiteny mivoatra tanteraka

Raha misy ny faniriana hahafehy ny teny frantsay, dia sarotra ny iombon-kevitra momba ity fiteny ity eo anivon'ny fiarahamonina Togoley. Amin'ny fitantanana sasany, ny fiteny nasionaly dia be mpampiasa kokoa noho ny frantsay, ohatra.

Ho an'i Folli Herbert Amouzougan, mpandinika angon-drakitra, mpiaro ny aterineto maimaim-poana ary mpankafy ny Tanjona Fampandrosoana Lovainjafy (SDG), lasa “fiteny mahasorena” ny teny frantsay satria antery ka sarotra ianarana. Nitafatafa tamin'ny Global Voices tamin'ny alàlan'ny WhatsApp izy nanazava hoe:

Dans l'enseignement, il y a peu de Togolais qui maîtrisent vraiment le français car ce n'est pas une langue maternelle. Il y a des diplômés qui ont du mal à s'exprimer. Dans la société et l'administration, peu de personnes s'expriment en français, tandis que la majorité se sent à l'aise dans la langue maternelle.

Eo amin’ny fanabeazana dia vitsy ny Togoley izay tena mahay teny frantsay satria tsy tenin-dreny. Misy ireo nahazo diplaoma izay sahirana amin’ny fanehoan-kevitra. Ao amin'ny fiarahamonina sy ny fitantanan-draharaha, vitsy ny olona maneho ny heviny amin'ny teny frantsay, fa ny ankamaroany dia mahazo aina amin'ny fitenin-drazany.

Ho an'i Aimé Gavor, mpampianatra tantara sy jeografia, misy fiantraikany amin'ny fifehezana ny teny frantsay ampiasaina eo amin'ny fiarahamonina Togoley ny fihenan'ny taham-pahaizana. Mampitaha ny tahan'ny tsy fahaiza-mamaky teny sy manoratra (33% eo amin'ny lehilahy raha 59% ho an'ny vehivavy) ao amin'ny firenena ny mpampianatra:

La langue française est moins parlée au vu du taux d'analphabétisme au Togo . Ceux qui sont instruits arrivent aisément à la parler et la comprendre, et s'en servent comme outil de travail. Mais ces dix dernières années, le niveau de ceux qui parlent la langue française a considérablement baissé, que ce soit dans l'enseignement, les administrations. On remarque donc une primauté de la langue maternelle car plus accessible et mieux maîtrisée. En conséquence, ça agit sur le niveau de travail des élèves, dans la société. Pire, celui qui essaie, chaque fois, de s'exprimer en français est mal vu.

Tsy dia ampiasaina ny teny frantsay raha jerena ny tahan'ny tsy fahaiza-mamaky teny sy manoratra any Togo. Mora amin'ireo nahita fianarana ny miteny sy mahazo ny teny Frantsay sy mampiasa izany ho fitaovam-piasana. Saingy tato anatin'ny folo taona farany, nihena be ny taham-pahaizan'ireo miteny frantsay, na teo amin'ny fampianarana na ny fitantanan-draharaha. Tsikaritra noho izany ny mahavoalohan-daharana ny tenin-dreny satria mora idirana sy voafehy kokoa. Noho izany dia misy fiantraikany amin'ny taham-pahaizan'ny mpianatra, eo amin'ny fiarahamonina izany. Ny ratsy kokoa, dia na iza na iza miezaka maneho ny heviny amin'ny teny Frantsay dia ratsy imason'ny hafa.

Miaraka amin'io andalana io ihany, nanampy i Ayi Renaud Dossavi hoe:

Cependant, la maîtrise du français reste essentielle pour accéder à l'enseignement supérieur et aux opportunités professionnelles, en dépit de l'importance grandissante accordée à l'anglaise (le 25 juin 2022, le pays a adhéré au Commonwealth). Dans la société, le français reste aussi largement utilisé dans les échanges formels et informels, bien que les langues nationales comme le mina ou encore le tem et le kabyè soient d'un poids culturel et social importants.

Mbola ilaina amin'ny fidirana amin'ny fianarana ambony sy ny fahafahana arak'asa na izany aza, ny fifehezana ny teny frantsay, na dia mihamahazo vahana aza ny teny anglisy (tamin'ny 25 jona 2022, niditra tao amin'ny Commonwealth ny firenena). Eo anivon'ny fiarahamonina, ny teny Frantsay no mbola ampiasaina betsaka amin'ny fifanakalozana ara-dalàna sy tsy ara-potoana, na dia manana lanja ara-kolontsaina sy ara-tsosialy lehibe aza ny fiteny nasionaly toy ny Mina na Tem sy Kabyè.

Manaiky ny fanjakazakan'ny fiteny eo an-toerana noho ny teny frantsay ihany koa ity mpanao gazety-mpanoratra sady poeta ity.

La relation vis-à-vis du français reste donc ambivalente, quand on compare le contexte administratif, avec l'usage courant dans la vie de tous les jours, où le mina (surtout le dialecte parlé à Lomé), prédomine.

Manjavozavo araka izany ny fifandraisana amin'ny teny frantsay, raha ny tontolon'ny fitantanan-draharaha no ampitahaina amin'ny fampiasana mahazatra eo amin'ny fiainana andavanandro, izay anjakazakan'ny Mina (indrindra ny tenim-paritra ampiasaina any Lomé).

Nanomboka tamin'ny volana Septambra 1922, manomboka amin'ny sekoly ambaratonga faharoa sy ambaratonga fototra ka hatrany amin'ny fampianarana ambony, ny teny frantsay no mijanona ho fiteny ibeazana ao amin'ny firenena. Tamin'ny fiandohan'ny taom-pianarana 2023-2024 vao nanan-kery ny fampidirana ny teny anglisy amin'ny rafi-panabeazana.

Mijanona ho fitenin'ny haino aman-jery ao amin'ny firenena  ny teny frantsay. Ny ankamaroan'ny fampahalalam-baovao dia ampitaina amin'ny teny frantsay, indrindra fa ny gazety an-tsoratra sy ny fampahalalam-baovao anjotra. Fa amin'ny fahitalavitra sy ny radio, misy fandaharana alefa amin'ny fiteny nasionaly (Éwé sy Kabyè) ary amin'ny teny anglisy.

Amin'ny fotoana izay miitatra ny fampiasana ny teny frantsay eran'izao tontolo izao, indrindra fa aty Afrika, dia tsy maintsy ekena fa mety hampihena ny fiantraikan'ny teny frantsay ao amin'ny firenena ny maha-mpikambana an'i Togo ao amin'ny Commonwealth. Ny ankamaroan'ny Togoley ankehitriny dia maneho fahalianana bebe kokoa amin'ny fianarana sy ny fampiharana ny teny anglisy, izay mijanona ho fiteny be mpampiasa indrindra eran-tany.

Vakio ny tatitra manokana ataonay: Togo, firenena manana endrika roa