Vilany mitaingina ambony afo kitay ao an-tokantrano nentim-paharazana tsy misy lalan-tsekotra any amin'ny faritra ambanivohitr'i Ruvumvu any avaratra-andrefan'i Burundi. Sary Arthur Bizimana
Lahatsoratra navoakan'ny Global Voices indray noho ny fiarahamiasa amin'ny Ibihe.org. Ny lahatsoratra tany am-boalohany dia azo jerena ao amin'ny tranokala www.ibihe.org.
Mampiasa kitay ny ankamaroan'ny Borondiana hahandroana sakafo. Mandritra ny vanim-potoanan'ny orana (volana Febroary ka hatramin'ny volana Mey, avy eo volana Septambra hatramin'ny volana Novambra), sarotra ny mandrehitra afo, raha azo leferina kosa mandritra ny main-tany (volana Mey hatramin'ny volana Aogositra sy volana Janoary-Febroary). Mivoaka amin'ny hazo mando ny setroka manimba ary miparitaka ao an-dakozia. Mifoka ny etona mampidi-doza ny fiasan'ny vatana ny vehivavy sy ny zazakely babeny.
Any Ruvumvu, faritra ambanivohitra kaominina Bubanza any avaratrandrefan'i Borondi, matetika hita eo akaikin'ny trano lehibe ny lakozia misy kitay, ary voatroka ao an'efitra rehetra ao an-trano ny fofona setroka. Mijoro ho vavolombelona ny mponina iray any ambanivohitra antsoina hoe Claudine:
Nous avons tellement cohabité avec les fumées que nous sommes mithridatisés (immunisés contre un produit toxique). Les bois humides ou frais dégagent beaucoup de fumée. Les fumées nous asphyxient et nous empêchent de bien respirer.
Efa niaina setroka be loatra izahay ka tsy andairany (tsy andairan'ny vokatra misy poizina). Mamoaka setroka betsaka ny hazo mando na tsy maina. Manempotra anay ny setroka ary manakana anay tsy hifoka rivotra tsara.
Nilaza ireo antony mahasarotra ny famelomana afo i Claudine:
En saison de pluie, nous coupons les bois de chauffage encore frais et les utilisons illico, car les bois de chauffages secs sont une perle rare. Les bois de chauffage humides animent alors le feu de mal en pis. Nous restons dans les parages du foyer pour allumer le feu tout le temps.
Amin'ny vanim-potoanan'ny orana, manapaka kitay mbola mando izahay ary mampiasa izany avy hatrany, satria tsy fahita firy ny kitay maina. Manao ny ataony avy eo ny kitay mando. Mijanona akaiky fatana izahay handrehitra azy hatrany.
Amin'ny kolontsaina Borondiana, andraikitry ny vehivavy ny raharaha an-tokantrano, izay manazava ny antony handaniany fotoana betsaka eo akaikin'ny fatana (faritry ny lalan-tsetroka izay misy ny afo mirehitra.) Dr Célestin Sibomana, sekretera mpanatanteraka maharitra ao amin'ny sehatra marolafy ho an'ny fiarovana ara-tsakafo sy ny fanjarian-tsakafo any Borondi manazava fa:
En restant près de leur mère, les nourrissons et les enfants sont exposés au feu. Cette exposition combinée à la malnutrition peut causer des retards de croissance.
Amin'ny fijanonana eo akaikin'ny reniny, iharan'ny afo ny zazakely sy ny ankizy. Mety hiteraka fahataran'ny fitomboana izany miampy ny tsy fahampian-tsakafo.
Ny fahalotoan'ny rivotra an-trano onenana, loharanon’ aretin'ny taovam-pisefoana
Araka ny filazan'ny Sampan'ny Firenena Mikambana misahana ny Fahasalamana (OMS), olona manodidina ny 2,4 lavitrisa manerantany, izany hoe ampahatelon'ny mponina maneran-tany, no mahandro sakafo amin'ny lakozia tsy misy lalan-tsekotra. Miteraka fahalotoan'ny rivotra ao an-trano onenana ny fampiasana hazo mando sy ny sisa amin'ny fambolena. Milaza ny OMS fa mamoaka loto isan-karazany manimba ny fahasalamana ity karazana fandrehetana afo ity, anisan'izany ireo singa madinika izay miditra lalina ao anatin'ny havokavoka sy ny lalan-drà.
Mampiseho ny tatitry ny politikam-pirenena fandravonana ao Burundi sy ny tetipanoron'ny Faravodilanitra 2025 fa miaina isan'andro ao anaty toe-pahadiovana mampahonena ateraky ny setroka sy ny fofona ratsy ny ampahatelon'ny mponina any Burundi. Araka ny tatitra ihany, iray amin'ireo firenena 21 manerantany iharan'ny fahalotoan-drivotra an-trano onenana i Burundi. Manazava ny OMS fa:
« La pollution de l’air à l’intérieur des habitations diminue la capacité respiratoire et accroît la prévalence des maladies non transmissibles, notamment l’accident vasculaire cérébral (AVC), la cardiopathie ischémique, la bronchopneumopathie chronique obstructive (BPCO), le cancer du poumon et à long terme, les problèmes cardio – vasculaires. Des maladies respiratoires, identifiées comme première cause de mortalité.
“Mampihena ny fahafahan'ny taovam-pisefoana miaina ny fahalotoan'ny rivotra an-trano onenana ary mampitombo ny fihanaky ny aretina tsy mifindra, anisan'izany ny fahatapahan'ny lalan-drà (AVC), ny aretim-po (ischemique), ny aretin'ny havokavoka (BPCO), ny homamiadan'ny havokavoka ary ny olan'ny fo sy ny lalan-drà. Ny aretin'ny taovam-pisefoana, fantatra ho antony voalohany mahatonga fahafatesana.
Mitanisa ireo voka-dratsy hafa ihany koa ny OMS:
Lorsque la mère s’accroupit auprès du feu, la chaleur endommage les conjonctivites et la cornée. L’inflammation peut devenir chronique. L’exposition prolongée peut donner lieu à des kératites, qui diminuent la vision et probablement accroissent le risque d’infection à répétition de cataracte et de cécité.
Rehefa eo am-pototry ny afo ny reny dia manimba ny tapotsimaso sy ny fitaramaso ny hafanana. Mety ho lasa aretina mitaiza izany. Mety hitarika keratita ny fijanonana maharitra eo, ka mampihena ny fahitana ary mety hampitombo ny mety hisian'ny fiverimberenan'ny areti-maso katarakta sy fahajambana.
Mahafaty olona an-tapitrisany isan-taona ny vokatry ny fahalotoan'ny rivotra ao anaty trano onenana. Araka ny voalazan'ny OMS, ny fahalotoan'ny rivotra anaty trano onenana no mahatonga fahafatesan’olona eo amin'ny 3,2 tapitrisa eo isan-taona tamin'ny taona 2020, anisan'izany ny fahafatesan'ny zaza latsaky ny 5 taona maherin'ny 237 000. Niavian'ny 5 %-n'ny fahafatesana sy ny aretina ny fahalotoan'ny rivotra anaty tranom-ponenana any Burundi.
Vehivavy iray sy ny zanany manangona kitay ao Nasenge, kaominina Bubanza any avaratra andrefan'i Burundi. Sary Arthur Bizimana
Kitay fandrehitra, antony mahatonga ny fandripahana ala
Amin'izany toe-javatra izany, mitombo isan-taona ny fampiasana kitay. Araka ny antontanisa isan-taona navoakan'ny Ivo-toeram-pirenena Antontanisan'i Burundi tamin'ny volana martsa 2023, nitombo 10.700.000 taonina tamin'ny taona 2017 ny fampiasana kitay raha 9.500.000 taonina izany tamin'ny taona 2012.
96,6 % ny mponina ao amin'ny firenena no mampiasa kitay hahandroana sakafo. Milaza ny Profesora Frédéric Bangirinama, manampahaizana momba ny tontolo iainana sady mpampianatra ao amin'ny École Normale Supérieure hoe:
Dans les zones rurales, les burundais ont recours aux bois de chauffage pour faire la cuisson tandis qu’en milieu urbain, ils utilisent souvent le charbon de bois qui dégage un peu de fumée.
Any ambanivohitra, mampiasa kitay ho fahandroan-tsakafo ny Borondiana raha matetika mampiasa arin (saribao) mamoaka setroka kely kosa ny any an-tanàn-dehibe.
Na mandoto ny rivotra ao an-trano aza izany, mitombo ny tinady amin'ny hazo sy ny momba azy toy ny arina, ary mitombo koa ny vidiny. Ny vidin'ny saribao amin'ny gony salantsalany dia lasa 55 000 Farantsa borondiana (20 dolara amerikana) ny volana janoary 2024 raha 35.000 Farantsa Borondiana (13 dolara amerikana) izany tamin'ny volana Novambra 2023. 20 dolara amerikana ny salam-pidiram-bola isam-bolana any Burundi.
Miteraka fahaverezana mitovy amin'ny 3 505 hatramin'ny 4 673 hektara amin'ny faritra rakotra ala isan-taona ny fanjifan'ny mponina ao an-tanànan'i Gitega (renivohitra ara-politika ao afovoan'ny firenena) sy Bujumbura (renivohitra ara-toekarena any andrefan'ny firenena) ny saribao. Hiteraka fahaverezana anelanelan'ny 5 236 sy 6 980 hektara isan-taona ny fampiasan'ny mponina an-tanàndehibe ao amin'ny firenena, tombanana efa ho olona roa tapitrisa tamin'ny taona 2023 amin'ny mponina ao amin'ny firenena miisa 13 tapitrisa kitay na arina. Kanefa, mitroka etona karbonika CO2 eo ho eo amin'ny 10 ka hatramin'ny 40 kg isan-taona ny hazo iray.
Mampitandrina ny fiantraikan'ity fampiasana hazo ity ny Profesora Bangirinama:
Les écosystèmes forestiers situés en dehors des aires protégées sont en cours de disparition. Ils ont déjà disparu dans les provinces limitrophes de la ville de Bujumbura et diminuent progressivement dans les provinces lointaines comme Bururi, Gitega, Karuzi et Makamba”.
Eo am-panjavonana ny voaritontolon'ny ala ivelan'ny faritra arovana. Efa nanjavona tany amin'ireo faritany manamorona ny tanànan'i Bujumbura izy ireo ary mihena tsikelikely any amin'ireo faritany lavitra toa an'i Bururi, Gitega, Karuzi ary Makamba.”
Na izany aza, misy ny vahaolana: Léonidas Niziyimpa, solontena ara-pitsarana ao amin'ny FTMF-ONG eo an-toerana mpiaro ny tontolo iainana, Conservation and Community of Change (3C) nanoro hevitra hoe:
Le gouvernement du Burundi devrait rendre l’accès à d’autres sources d’énergies de cuisson des aliments facile notamment le gaz. (…) Afin de matérialiser cette solution, le gouvernement burundais doit subventionner le secteur d’achat du gaz et du matériel connexe. A l’heure actuelle, le gaz et les matériels connexes coûtent énormément cher et ne sont pas à la portée de tous les burundais.
Tokony hanamora ny fidirana amin'ny loharanon'angovo hafa ho an'ny fahandroan-tsakafo tsotra, indrindra fa ny etona governemantan'i Borondi. (…) Mba hahatanteraka izany vahaolana izany, tsy maintsy manome fanampiana ho an’ny sehatry ny fividianana etona sy fitaovana mifandraika amin’izany ny governemanta Borondiana. Amin'izao fotoana izao, lafo be ny etona sy ny fitaovana mifandraika amin'izany ary tsy takatry ny Borondiana rehetra.
Azo atao ihany koa ny mampiasa herinaratra amin’ny fahandroan-tsakafo. Amin'ity sehatra ity, tena ilaina ny andraikitry ny governemanta: ny taona 2021, nampiseho ny Banky Iraisampirenena fa ny taham-pidirana amin'ny herinaratra any Burundi dia mahatratra 10,2% amin'ny mponina ao amin'ny firenena, ary 1,6% fotsiny any amin'ny faritra ambanivohitra. Miankina amin’ny fahavononan’ny fanjakana hampiasa vola amin’io sehatra io avokoa àry ny zava-drehetra.
