Trano fonenana Chepang any Siddi, Distrikan'i Chitwan any Atsimon'i Nepal. Sary an'i Raajiv Kilana Shrestha avy ao amin'ny WikiMedia Commons. CC BY-SA 3.0.

Nametraka fenitra fakàn-tàhaka i Nepal ho an'ny fiarovana ny bibidia eran-tany, ary tena mampitsiriritra tokoa ny tataram-pahombiazany. Na ny fampitomboana ho avo roa heny ny isan'ny tigra, fampitomboana ny fandrakofana ala miainga amin'ny 26 ka hatramin'ny 45 isan-jato ao anatin'ny 25 taona, na ny fanatrarana ny tanjona aotra amin'ny fihazàna an'ireo tokantandroka (rhino) sy tigra tao anatin'ny taona iray, nahatratra tanjona misongadina maro i Nepal tamin'ny fiarovana. Na izany aza, ireo vondrom-piarahamonina vazimba teratany tahàka ny vahoaka Chepang, Tharu, Bote, sy Majhi dia nanjary lasibatra mangina tamin'ny tantaram-pahombiazan'i Nepal tamin'ny resaka fiarovana biby. Tamin'ny 2021, tatitra iray niarahan'ny Amnesty International sy ny Community Self-Reliance Centre (CSRC) no nilaza fa niaritra andiana fanitsakitsahana zon'olombelona ireo vondrom-piarahamonina vazimba teratany ao Nepal tao anatin'ny dimampolo taona farany noho ireo politikam-piarovana mampahory.

Ny tantaram-piarovan'i Nepal

Firenena iray manana endrika ara-jeografia isnkarazany tsy mampino i Nepal . Ao anatin'ny velarantany latsaky ny 150 000 kilometatra toradroa dia miovaova ny vohontaniny, manomboka eo amin'ny 60 metatra ka hatramin'ny haavo 8 848 metatra ambonin'ny haavon'ny ranomasina. Ahitana karazana tontolo iainana samihafa 118 ary karazana zavamaniry sy biby maherin'ny 12 000 ireo tany isan-karazany ireo.

Tamin'ny taona 1957 i Nepal no nampiditra ny lalànany voalohany ho fiarovana ny bibidia. Nosoloina ny Lalàna mikasika ny Valan-javaboaharim-pirenena sy ny Fiarovana ny Bibidia izy io tamin'ny 1973, izay nanome fiarovana araka ny lalàna ho an'ireo karazana biby mampinono 27, karazam-borona sivy ary karazana biby mandady telo. Tamin'ny 1973 ihany koa i Nepal no nanangana ny valan-javaboaharim-pireneny voalohany, Valan-javaboaharim-pirenena Chitwan izay nahazo ny sata maha Lova Iraisam-pirenena azy tamin'ny 1984.

Tamin'ny 1980, ny Departemantan'ny Valanjava-boaharim-pirenena sy ny Fiarovana ny Bibidia dia najoro ho sampana mitokana eo ambany fiahian'ny  Minisitera Fikajiana ny Ala sy ny Tany.

Mba hiarovana ny rafi-piainana sy ny fahamaroam-piainana dia manana valan-javaboaharim-pirenena miisa 12 i Nepal amin'izao, fitehirizana bibidia iray, toeram-pihazàna, faritra arovana enina ary 13 ny faritra mpanasaraka, mandrakotra ny 23,39 isanjato amin'ny velarantany manontolo. Araka ny voalazan'ny WWF Nepal, ny faritra mpanasaraka dia “ireo faritra mifanila amin'ny valan-javaboahary na amin'ireo toeram-piarovana bibidia izay hahafahan'ireo tambanivohitra sy bibidia miara-miaina.”

Ireo vehivavy avy ao amin'ilay faritra manasaraka ao Subarnapur, maka vilona ho an'ny biby fiompiny. Sary avy amin'ny mpanoratra

Fanitsakitsahana ny zon'ireo vondrom-piarahamonina teratany

Voadona fivelomana isan'andron'ireo Vazimba teratany tahaka ny Chepang, Musahar, Majhi, Bote, Tharu, izay mivelona ao amin'ny faritra Atsimon'ny faritra mpanasaraka ao Terai, ary koa teo amin'ny fepetra ara-tsosialy niainan-dry zareo, ara-kolontsaina sy ny ara-panahy noho ireo politikam-pfiarovana, ny fitrandrahana harena voajanahary sy ny tetikasa goavana be ho fampandrosoana. Izany dia nametra mafy ny fahafahan'izy ireo hahazo ireo  sakafo nentim-paharazany, ny zavamaniry fanao fanafody sy ireo loharano hafa.

Betsaka ny fandroahana an-keriny nataon'ny tompon'andraikitr'ilay valan-javaboahary tamin'ireo Vazimba teratany tsy manan-tany nonina nanamorona ny faritra arovana. Nisy ny tatitra mikasika ireo fianakaviana Chepang voatery nandao ny fonenany noho ny fandoroana ny tranon-dry zareo niniana natao sy ireo tranga nandravana ny fananan‘izy ireo. Mampiseho fanitsakitsahana ny zon'olombelona omen'ny lalàm-panorenan-dry zareo azy izany hetsika izany, ny zo fototra maha-olona an-dry zareo sy ny zon'izy ireo hanana trano fonenana. Handravahana izany, niteraka ahiahy ny fanambaràna iray vao haingana avy amin'ny mpandray anjara iray avy amin'ny vondrom-piarahamonina Tharu nandritra ny hetsika nokarakarain'ny Center for Indigenous Peoples’ Research and Development (CIPRED), izay nitatitra fa : “Noroahana hiala tao amin'ny faritry ny valanjava-boaharim-pirenena tao Chitwan nandritra ny vanimpotoana nanorenana azy ireo mpikambana avy amin'ny vondrom-piarahamonina Vazimba Tharu, ary ankehitriny dia ireo mpandraharaha ara-barotra no mibodo ireo tany sy faritra ireo ihany”.

Ho an'ireo mpiara-miombon'antoka sy ireo vondrom-piarahamonina teratany tsy manana tany, matetika tsy voarakitra an-tsoratra ny loza ateraky ny bibidia, ny fanafihan'ny bibidia sy ireo olana hafa, satria tsy manana taratasy fanamarinana fananan-tany izy ireo. Vokatr'izay dia lasa tsy hita any anatin'ny rafitra fanonerana / famonjena ry zareo.

Fanitsiana ireo lalàna mikasika ny fikajiana

Ankoatra ny fikajiana ny zavamaniry sy ny biby any Nepal, ny iray amin'ireo tanjon'ny Department of National Parks and Wildlife Conservation dia ny fanohanana ireo vondrom-piarahamonina teratany monina ao anatin'ny faritry ny valan-javaboahary sy ny faritra mpanasaraka azy ireo. Na izany aza, raha ny zava-misy dia tsy mamaly ny fenitra iraisam-pirenena ny lalàna Nepaley mikasika ny fikajiana, satria amin'izao fotoana izao tsy afaka miaro afatsy ny olona monina “eo amin'ny tany izay azy” ary tsy manome antoka ny fiarovana sahaza hanoherana ny fandroahana an-keriny ireo olona tsy manana bokin-tany.

Na dia nankato fifanarahana sy fifanekena iraisam-pirenena maro aza i Nepal dia mbola vao mainka nanamafy ny olana ny tsy fisian'ny lalàna sy fitsipika anatiny mba mijery ny amin'ireo  mponina Vazimba teratany. Na ilay Lalàna tamin'ny 1973 momba ny National Park and Wildlife Conservation (NPWC) , na ireo fanitsiana atao amin'izao fotoana izao an'ireo fitsipika, torolalàna sy fomba fiasa dia tsy mampiaty velively ireo mponina Vazimba teratany. Ny manam-pahefana governemantaly , amin'ny anaran'ireo Tetikasa Nasionaly Laharam-pahamehana araka ny fitsipika ankehitriny no manome alalana ny fanorenana ireo tetikasa famokarana herinaratra avy amin'ny rano any amin'ireo faritra fikajiana. Tsy nahavita namaly mihitsy ny hetahetan‘ireo olom-pirenena teratany sy ny olom-pirenena eo an-toerana ihany koa ireo lalàna efa misy, ka ilàna fanitsiana ara-potoana.

Ny Andininy faha-5 amin'ilay lalàna tamin'ny 1973 momba ny Valanjavaboary Nasiônaly sy ny Fiainana Dia (NPWC Act 1973) dia mametra ny fihazàna, ny fampiraofana biby fiompy, ny fanapahana hazo, ny fambolena ny tany na ny fampiasana ala, ary ny fandraràna ny fanorenana rehetra ao anatin'ny valanjavaboahary na ny toerana arovana. Ankehitriny ireo vondrom-piarahamonina, izay ny fomba fivelomany sy ny fombandrazany isan'andro dia miankina amin'ny natiora , dia miatrika fanamby aterak'ilay lalàna Nepaley, izay manameloka ny olona monina manamorona ilay valan-javaboaharim-pirenena. Mifototra amin'ny fitsidihako teny an-kianja tamin'ny Novambra 2023 sy ny fifanakalozan-kevitra niararahako tamin'ny vondrom-piarahamonina Rana Tharu monina ao amin'ny vohitr'i Padhao, distrikan'i Kanchanpur, faritra mifanila amin'ny Valan-javaboarin'i Suklaphanta,tsy nisy fiovàna ny toejavatra momba ilay fidirana voafetra amin'ireo harena voajanahary tahaka ny vilona, ny kitay fandrehitra sy ireo vokatra fototra fihinana ho an'ny vondrom-piarahamonina Rana Tharu .

Trano iray ao amin'ny vohitr”i Padhao, iray amin'ireo andiany nafindra toerana avy ao amin'ny Valan-javaboarin'i Suklaphanta, ao Terai, ao amin'ny Faritry ny Tendrony Andrefana, Nepal. Sary avy amin'ny mpanoratra.

Ny Andininy faha-6 sy faha-15(1) ao amin'ny ILO Convention 169 (1989) ary ny Andininy faha-29, 31 sy ny faha-32 amin'ny Fanambaràn'ny Firenena Mikambana mikasika ny zon'ny Mponina Vazimba teratany, na ny UNDRIP (2007), dia mitaky ny fanamorana ny fifampidinihana mahomby miaraka amin'ny mponina teratany, sy ny fitakiana fahazoana ny fankatoavana malalaka avy amin-dry zareo, mialoha ary nohazavaina tsara mikasika ny resaka fikajiana ireo faritra arovana ao anatin'ny faritry ny tanin'ireo razamben-dry zareo. Kanefa, rehefa nandinika ny Lalàna Nepaley NPWC Act (1973), dia tsikaritra fa tsy ahitàna mihitsy fepetra milaza mazava ny fanekena ao anatin'ilay Lalàna. Misy fahabangàna be mibaribarin'ny tsy fisian'ny fepetra  mikasika ny fanekena malalaka sy nohazavaina tsara mialoha (FPIC – free and prior informed consent ) ho an'ireo vondrom-piarahamonina teratany, araka izay ambaran'ny Fifanarahana ILO 169, ny Fifanarahana mikasika ny Fahasamihafana Biôlôjika (samy nankatoavin'i Nepal avokoa,) ary ny UNDRIP.

Tamin'ny volana Desambra 2023 teo, ny Center for Indigenous Peoples’ Research and Development (CIPRED) dia namoaka tahirin-kevitra mikasika ny hevitra iombonana novolavolaina tamin'ny fifampidinihana niarahana tamin'ireo solontena 23 avy amin'ny fikambanan'ny Vazimba teratany sy ireo vondrom-piarahamonina eo an-toerana. Faritan'ilay tahirin-kevitra ny tokony ataon'ny  governemanta Nepaley sy ny fomba hahatonga ny fikajiana ho azo iaraha-miaina kokoa ho an'ireo Vazimba teratany sy ireo vondrom-piarahamonina eo an-toerana. Ny tolo-kevitra azo avy amin'ilay tahirin-kevitra dia misy ny fikajiana sy ny vahaolana bebe kokoa ho an'ireo Vazimba teratany voakasik'izany ary ny fanekena ny tanin'ireo razambeny ho an'ny Vazimba teratany sy ireo vondrom-piarahamonina eo an-toerana.