Sarintanin'ny  CEDEAO, pikantsarin'ny fàfana tao amin'ny fantsona YouTube an'ny France 24

Ao Afrika Andrefana, hatramin'ny 1975 ny andrim-panjakana iray iraisan'ireo governemanta ao no nitàna anjara toerana lehibe tamin'ny fampiatiana isam-paritra : ny Communauté économique des États de l'Afrique de l'Ouest (CEDEAO, antsoina amin'ny hoe ECOWAS ho an'ny anglisy). Saingy antsasaka taonjato iray aty aoriana, miatrika fanoherana mivaivay avy amin'ny sasantsasany amin'ireo mpikambana ao aminy izy.

Tany am-piandohana, filoham-pirenena roa Yakubu Gowon (filohan'i Nizerià teo anelanelan'ny 1966-1975) sy Gnassingbé Eyadéma (filohan'i Tôgô teo anelanelan'ny 1967-2005) no namosaka tamin'ny 1972 ny hevitra hamoronana faritra iray ho fampiatiana ara-toekarena isam-paritra.

Avy eo, tamin'ny 28 May 1975, nandritra ny fanaovana sonia ny Fifaneken'ny CEDEAO nataon'ireo firenena dimiambinifolo mpanorina azy, noforonina tao Lagos ilay andrim-panjakana  izay nahitàna an'i Bénin, Burkina Faso, Côte d’Ivoire, Gambia,  Ghana, Guinée, Guinée-Bissau, Liberià, Mali, Maoritania Nizera, Nizerià, Sierra Leone, Sénégal ary i Tôgô izay rehefa atambatra dia misy vahoaka 300 tapitrisa. Tamin'ny 1977 i Cap Vert no tonga nanatevina laharana ilay fikambanam-paritra; ary tamin'ny Desambra 2000, nisintaka tsy ho isan'ilay fikambanana i Maoritania talohan'ny niverenany indray tamin'ny 2017 saingy amin'ny maha-mpikambana mpiara-miombona antoka sisa.

Ny foiben'ilay fikambanana dia ao Abuja, renivohitr'i Nizerià ary mampiasa tenimpirenena ôfisialy telo ho toy ny fiteny entiny miasa: ny frantsay, ny anglisy ary ny pôrtiogey.

Fikambanana iray tena resaka ara-toekarena fotsiny hatrany am-potony

Hatrany amin'ny namoronana azy, tanjon'ilay fikambanana ny hametraka fiombonana afaka manome tombony ny fifanakalozana ara-toekarena eo amin'ireo Firenena mpikambana ao aminy mba hanatsaràna ny fari-piainan'ireo vahoaka ao amin'ny faritra iray izay tena ambony ny taham-pahantrana. Araka izay lazain'ny tranonkala ôfisialin'ny fikambanana, ny tanjona fototra dia ny :

Hampiroboroboana ny fiarahamiasa sy ny fampiatiana ao anatin'ny tanjona hametraka fiombonana ara-toekarena ho an'i Afrika Andrefana, ho fampiakarana ny fari-piainan'ny vahoakany, hitazonana sy hampiakarana ny fahamarinan-toerana ara-toekarena, hanamafisana ny fifandraisana eo amin'ireo firenena mpikambana ary ho fandraisana anjara amin'ny fandrosoana sy fampivoarana ny tanibe afrikàna.

Mba hahatratrarana io tanjona io, ny  CEDEAO dia mirotsaka an-tsehatra anatina sehatr'asa isankarazany : ny fambolena sy ireo loharanon-karena voajanahary, ny indostria, ny fitaterana sy ny fifandraisan-davitra, ny angovo, ny varotra, ny fitantanambola sy ny hetra, ny fanavaozana ara-toekarena, ny fampianarana, ny kolontsaina, ny siansa ary ny teknôlôjia, ny fahasalamàna, ny fizahantany, ny fandriampahalemana sy ny fiarovana, ary ny fiovàn'ny toetrandro.

Ao anatin'izay zotra izay, manomboka sy mandrindra pôlitika maro, fandaharanasa ary hetsika marobe izy, izay mahazo ny fanohanana sy ny fandraisana anjaran'ireo tomponandraikitra avy amin'ny governemantan'ny fanjakana tsirairay mpikambana ao aminy.

Ity lahatsary ity no manome topimaso momba ny iraka tontosain'ny CEDEAO sy ireo mpikambana ao, ny rafitra misy aminy sy ny toekareny: 

Fampitomboana ireo fanamby ara-pôlitika sy ara-tafika

Saingy teren'ireo fanamby maro ara-piarovana sy ara-pôlitika ny CEDEAO mba hiverina hijery ny laharam-pahamehany. Araka izany, tamin'ny Jolay 1993,  ireo firenena rehetra mpikambana ao dia niverina nijery sy nanao sonia indray ilay fifanekena niandohan'ny fikambanana.

Raha ny marina, hatramin'ny fiandohan'ny andiantaona 1990 ilay fikambanana no nametraka vondrona iray afaka hirotsaka an-tsehatra sy hiantoka ny filaminana any amin'ny faritra. Araka izany dia najoro ny brigady iray nomena anarana hoe Economic Community of West African States Cease-fire Monitoring Group (Ecomog) ho mpanaramaso ireo fampitsaharana poa-basy. Noho io fitaovana io, manao firotsahana an-tsehatra ara-tafika ny CEDEAO ho fampandriana tany nandritra ny ady an-trano faharoa nisy tao Liberia (1999-2003), ny ady an-trano tao Sierra Leone (1991-2002), ny ady an-trano tao Guinée-Bissau (1998-1999), ary nandritra ireo tabataba pôlitika ny ampitson'ny fifidianana niantranan'i Yahya Jammeh, filoha taloha (1994-2017) sy nandavany tsy hanaiky ny fahareseny nanoloana an'i Adama Barrow (filoha amin'izao fotoana izao) tamin'ny Janoary 2017 tao Gambia.

Kanefa raha nioty fahombiazana tamin'ireo hetsika nataony ny CEDEAO, dia nahasarika fanakianana marobe ihany koa izy, izay nitondra amin'izao fotoana izao ho amin'ny tena krizy iray momba ny maha-ara-drariny azy.

Eny tokoa, marobe ireo fanonganam-panjakàna pôlitika nanamarika ireo taompolo roa farany tao amin'ny faritra, raha tsy nahavita nitondra vahaolana azo ianteherana hamongorana ireny krizy ireny akory ilay fikambanana. Araka izany, nasehon'ny CEDEAO ny fetra tsy azony ihoarana sy ny halemeny nanoloana andiana fanonganam-panjakàna pôlitika toy ny nisy tao Togo tamin'ny 2005 izay nitondra an'i Faure Gnassingbé ho eo amin'ny fitondràna; ny tao Guinée niaraka tamin'ny fepotoam-pitondrana fanintelony ho an'i Alpha Condé ; ny an'i Blaise Compaoré tao Burkina-Faso na ilay an'i Alassane Ouattara tao Côte d'Ivoire.

Tao anaty famoahana iray, ny Institute for Security Studies (ISS) mitanisa andrana fanonganam-panjakàna araka ny lalàm-panorenana, niisa roapolo teo anelanelan'ny 2002 sy 2023:

Ny fandalinana ireo fanavaozana lalàm-panorenana tao Afrika teo anelanelan'ny 2002 sy 2023 dia mampibaribary andrana miisa 24 ho fanovàna lalàm-panorenana ho entina manitatra ny fahefàna ara-pôlitika. Tamin'ireny andrana ireny, 19 no nahitàna fahombiazana. Izay manome salanisa andrana iray isantaona nandritra ireo taompolo roa farany nisian'ny Fiombonambe Afrikàna (UA), miaraka amin'ny taham-pahombiazana manodidina ny 78 %.

Amin'ireo firenena fito ao amin'ny faritra, telo araka izany no nahita ny fandresen'ny fanonganam-panjakana araka ny lalàm-panorenana: Togo tamin'ny 2002, tamin'ny 2015 ary tamin'ny 2019; Guinée tamin'ny 2020;  Côte d'Ivoire tamin'ny 2020. Ankoatra izay, io fironana io dia mitondra fahatokisana ho an'ireo fanonganam-panjakàna nataon'ny tafika izay nitombo tao Guinée tamin'ny Septambra 2021, tao Burkina-Faso tamin'ny Septambra 2022, tao Mali tamin'ny May 2021, ary tao Nizera tamin'ny Jolay 2023.

Krizin'ny maha-ara-drariny ny CEDEAO hoe?

Io fomba fiasan'ny CEDEAO io, izay miditra amin'ny fampiharana sazy ho an'ireo fitondràna teraka avy amina fanonganam-panjakàna nataon'ny tafika, fa tsy miditra anatin'ny resaka fanonganam-panjakàna araka ny lalàm-panorenana no mitarika  ho amin'ny fahalemeny amin'izao fotoana izao. Ny 28 Janoary 2024, i Burkina-Faso,  Mali ary Nizera, izay samy niharan'ny famaizan'ny CEDEAO avokoa, dia manambara ny fialàn'izy ireo tsy misy hatak'andro tsy ho isan'ilay fikambanam-paritra. Araka ny fampitam-baovao, soritan'ireo filoham-pirenena telo tonta fa :

On ne peut pas limiter l’analyse de la sortie du #Burkina, du #Mali et du #Niger de la @ecowas_cedeao aux coups d’Etat intervenus dans ces pays depuis 2020. En effet, si l’on veut comprendre ce qui a progressivement conduit à cette situation extrême, et surtout si l’on a la…

— Nathaniel Olympio (@nathanielolymp) January 29, 2024

Tsy azo ferana ny fandalinana ny fialàn'i #Burkina, #Mali ary #Niger tsy ho ao amin'ny @ecowas_cedeao amin'ireo fanonganam-panjakana nitranga tany amin'ireo firenena ireo hatramin'ny 2020. Eny tokoa, raha tiana ny hahatakatra izay nitondra tsikelikely ho amin'io toedraharaha faratampony io, ary indrindra indrindra fa raha …

— Nathaniel Olympio (@nathanielolymp) 29 Janoary 2024

Miaraka amin'ireo faharefoana rehetra ananany, dia ankamantatra izany izao ny hoavin'ny CEDEAO. Ho hita eo raha toa ireo mpitarika ka hiezaka ny hiova mba hanavotana ny sarin'ilay fikambanana izay mirodana isantaona izao.