Pikantsary avy amin'ny fantsona YouTube an'ny Voice4Thought.

Matetika i Gabôna no tanisaina ho maodely ara-toekarena ao amin'ny faritra, firenena manana loharanon-karena ankibon'ny tany sy ny ala. Saingy moa ve tsy ny kolontsainy no tena harena ho an'ny vahoaka?

Mba hamantarana misimisy kokoa ny literatiora gabône, ny Global Voices dia nitafa tamin'i LePresqueGrand Bounguili, pôeta sady olon'ny anjerimanontolo gabône mipetraka any Kanadà, ary mpanentana anatina hetsika marobe miompana amin'ny tononkalon'ny fireneny manontolo amin'ny fiteny frantsay, fitenin'ny mpanjanaka azy fahiny.

Tamin'ny alàlan'ny imailaka no nanaovana ny antsafa, ary nasiam-panovàna kely teo amin'ny lafiny endrika sy halavàny.

PresqueLegrand, saripika nahazoana alàlana

Filip Noubel (FN): Misolo tena an'iza ilay fiaraha-mientana #LoSyndicat najoronao? 

LePresqueGrand Boungili (LB): Ny #LoSyndicat dia sady fiarahamientan'ireo Gabône mpanoratra no fikambanana ara-kolontsaina ihany koa. Ireo mpanoratra lazaina ireo dia miparitaka eo anelanelan'i Gabôna, Frantsa ary Kanadà. Heverin'izy ireo ny hakantony mainga avy amin'ny fisainana mozikaly mipololotran'ilay mpitendry mozika sady pôeta Pierre Claver Akendengué. Iray amin'ireo lohahevitra voiziny ny Fahalalahana, izay arovan'ny iray amin'ireo mpilalaony antsoina hoe Poê: io ilay antsointsika hoe La Powêtude. Io vondrona ara-literatiora io dia ahitàna an'i  Naelle Sandra Nanda, Peter Stephen Assaghle, Benicien Bouschedy, Larry Essouma, Cheryl Itanda, ary ny tenako.

Amin'ny maha-fikambanana ara-kolontsaina ara-dalàna azy, ny #LoSyndicat dia mametraka ny fanelezana, amin'ny ankapobeny, ny kolontsaina ary manokana amin'izany ny literatiora, ho amin'ny laharan'ny asa tena manafaka indrindra, ka ny tena lasibatra voalohany dia ireo tanora. Araka izany, nandritra ny efatra taona, nikarakara hetsika telo lehibe ny fikambanana: La Semaine Considérable izay mampiroborobo kokoa ny dingana fakàn-tàhaka isaky ny sehatra tsirairay misy an-dry zareo na ireo tetikasa manandratra; Ny fetibe Les Powêtudes izay mankalaza ireo pôezia avy ao Afrika sy avy any an-kafa ary koa ny Androm-pirenena ho an'ny Pôezian'ny Fahaleovantena (JNPI) izay, araka ny lazain'ny anarany, mampivady ny hiaka sy ny soratra pôetika amin'ireo olana mavaivay mahakasika ny fahaleovantena tena izy ho an'ireo vahoakan'i Afrika.

Tsy maintsy tsipihana ny fomba firoso mijery ny hafa natombokay : raha ny marina,  tamin'ny alàlan'ireo asa soratra niraisanay (Souffle équatorial, La Liberté est têtue, Anto), dia nandray anjara araka izay mba vita izahay nanohana ireo hetsika ara-piarahamonina toy ny fanarenana trano iray famakiamboky (Imya) tao Port-Gentil [tanàna faharoa ao Gabôna] natsangan'i Sylvie Meviane Fourn; na koa ny fanohanana sy ny fanomezan-danja ny ONG Fille Femme et Fière natombok'i Mam Kumb. Ny fifantohan-tsaina nomena ireo tetikasa roa ireo dia manjohy koa ny fanirianay ho eo anilan'ny  santatr'andraikitr'ireo vehivavy mpitondra idealy.

Indro ny iray amin'ireo hira mampiavaka ny fiangalin'i Pierre Akendengué:

FN:  Ahoana no hamaritana ireo andalana fototry ny pôezia gabône?

LB: nahafantarana mpanoratra marobe nanana ny kalitao ny pôezia gabône, izay nihodidina teo anelanelan'ny fifakàna lalina ao anatin'ny fahatongavan-tsaina nasiônaly ny asan'izy ireny, andaniny, sy ny faniriana ny tena fahafahana marina, ankilany. Na izany aza, ny fipetrahana anelanelany an-tery na an-tsitrapo ataon'ny sasany, sy ny anjara torotoron'ny hafa, dia somary nanampy kely tamin'ny fampitoniana ny fofonaina pôetika gabône. Etsy andaniny, mizaka ny tsy fahalalàna isankarazany, indrindra fa avy amin'ireo sangany ara-pôlitika ao amin'ny firenena, ny pôezia gabône. Ao Gabôna, na iray aza, tsy misy pôlitisiàna mitanisa gabôney mpanoratra rehefa mandray fitenenana.

Ao anatin'izany toejavatra izany, azo lazaina ho mitombina raha toa ireo Gabôney tanora ka mitombo ao anatin'ny fieritreretana hoe tsy misy ireny mpanoratra ireny. Fanampiny, rehefa fanomezana anaran-dàlana no resaka, na tranom-panjakana na hafa, dia ireo endrika pôlitisiana fahiny no alehan'ny saina voalohany, ary indraindray aza dia ireo mpanjanaka. Tsy misy mihitsy fieritreretana ireo mpanoratra. Amin'ny fotoana nanaovanay ity antsafa ity, tsy afaka manome antoka anareo aho hoe ny oniversite ao Libreville dia nanome anaram-boninahitra “Doctor honoris causa” ho ana Gabône iray mpanakanto. Kanefa, nanana zo hahazo io fanavahana io i  Omar Bongo [filoha taloha nitondra an'i Gabôna, 1967 – 2009 ]…

Tokony ho fantatra fa tamin'ny andian-taranaka voalohan'ireo Gabône pôeta, ny asa fanoratana dia isan'ny hetsika iray fandraisana anjara amin'ny famefena ny fiainam-piarahamonina. Porofon'izany, tanisaiko ry : Pierre Claver Akendengué, Pierre Edgar Moundjegou, Ndouna Dépénaud, Maurice Okoumba-Nkoghe. Nisy tao amin'ireo mpanoratra ireo ny finiavana hiantso ny fieritreretana hametraka fanontaniana momba ny fifandraisana amin'ny tontolo iainana, ary indrindra fa ireo hery manàmbana ny firindràn'ny fiarahamonina.

Akaiky kokoa antsika, Auguste Moussirou-Mouyama, Bellarmin Moutsinga na koa i Eudes Bouassa sy Stève-Wilifrid Moungengui no mamerina ny pôezia amin'ny roa amin'ireo asa fanompoana goavany: ny “tononkiran'ny sesitany” sy ny “Hosodokon'ny hatezerana”.

Na izany aza,  iharan'ny hevitra raiki-tampisaka i Gabôna ny amin'ny hoe mila manana mpanoratra maro kokoa mba hampiakarana ireo mpanoratra manana ny kalitao. Izaho indray mihevitra fa ny mampiroborobo ny literatiora iray dia ny hetsika iarahan'ireo mpamaky ary indrindra fa ireo mpitsikera literatiora. Amin'ny lafy misy azy, tohizan'ny mpitsikera literatiora ny  mampiseho toetra tsy mahazatra sy mahatsikaiky, amin'ireo andian-taranaka amin'izao fotoana izao, toetsaina misy fiheverana hoe tsy misy afa-tsy ireo mpanoratra efa nahatafavoaka boky tany amin'ireo trano pariziàna mpanonta boky efa mahazatra no omena lanja. Kanefa, ny fanavaozana ara-literatiora dia eo anilan'ireny hetsika mipirimpirina ireny foana, izay teraka avy amin'ny fakàna làla-manivaka ary mamboly endrika ivelany ho an'ny fanilikilihana.

Mba hahafantarana misimisy kokoa, vakio ny : Gabon: changement dans la continuité? 

FN: Ahoana no fandehan'ny fifaneraseran'ny tontolon'ny literatiora ao Gabôna amin'ireo any am-pielezana?

LB: Tsy azo lavina ny fisian'ireo Gabône mpanoratra any ivelan'ny sisintany nasiônaly: marobe ireo asa vita ary misy ny fandraisam-pitenenana. Hatreto aloha, mazava fa tsy manaratsy ireo fankasitrahana ny literatiora ireo mpanoratra ireo, saingy tsy asiana resaka ny momba ny kalitaon-dry zareo, raha ny fomba fijeriko, ary izaho dia vonona ny hiady hevitra momba izay olana izay.

Ary koa, misy ireo tetezana kely mampifandray ny tany niaviana sy  ireo toerana nanaovantsika sesitany ny tenantsika, na dia toa saro-kenatra kely aza ilay izy, malemy sy tsy mitovy, satria tsy mbola tojo ny tsenany ny boky ary ny kilasy pôlitika mihevitra hoe ny mivarotra solika iray barila no tsara kokoa noho ny manome lanja literatiora nisy efa antsasaka taonjato iray.

Kanefa, na lavitra an'i Gabôna aza, vitanay isaky ny mihetsika ny  mitantana sy mikarakara hetsika ho an'ny literatiora miaraka amin'ny fanohanan'ireo mpampiely anay, indrindra indrindra ireo endrika vehivavy roa tsy maintsy arahabaina : ilay mpanao gazety mpikirakira vaovao L’Orchidée Moulengui, fa indrindra ilay vehivavy mpiangaly Slam, Nanda, voatanisa tany aloha. Samy mitety ireo toerana ao Libreville sy Port-Gentil izy roa vavy ireo, isaky ny azony atao ny miaro ny asa noforoninay sy ny faharesendahatray momba ny hatsaràna.

FN: Inona no mampiavaka ireo literatiora amin'ny fiteny frantsay ao Afrika?

LB: Tsy ankafizina amin'ny tena maha-izy azy ny literatiora ao Afrika rehefa petahana anaram-petaka manjavozavo: frankôfôna. Ho an'ny fitambaran'ireo firenena ao Afrika izay manana ny fiteny frantsay ho mpampiaray azy dia tsy afaka ny hiresaka ireo mampiavaka manokana erantany isika. Senegaley iray mpanoratra ary Malagasy iray na Tôgôley, samy manana ny maha-izy azy avy.

Na izany aza, miohatra amin'ny fifandraisana amin'ireo mpanoratra avy ao Frantsa, ny fifandraisana amin'ilay fiteny dia mitoetra ho marika iray. Mety hisongadina sy marim-pototra ny fisehoana te-hiavaka (truculence), ny vazivazy, ny fisehosehoana na koa ny fampiharana ny famadihana ny fiteny frantsay ho lasa fitenim-bazimba teratany na kiriolona. Angamba ny ho fanamby manaraka ho an'ireny literatiora ireny dia ny ho fanontàna azy ao Afrika sy ho fampidirana azy any anaty pôlitikam-panjakana any amin'ireo firenena afrikàna. Amin'io lafiny io, azo atao ny manontany tena momba izay antony tsy isian'ny loka ho an'ny literatiora, na iray aza, any amin'ireo andrim-panjakana pan-afrikàna (Fiombonambe Afrikàna) na ireo zana-tsampana isam-paritra (Cédéao, Cémac).

Ny tena hitako ho zavadehibe dia ny mahita hoe ireo mpanoratra manam-piaviana afrikàna dia zara raha fantatra ao amin'ilay kaontinanta. Dia mbola i Parisy, Lôndra, na New York ihany sy mandrakariva no mametraka ny fitsipiny. Ary rehefa manoratra izahay, dia ry zareo Frantsay, Anglisy na koa ny Amerikàna no mamaky anay, mandrisika anay, midera sy mankalaza anay mihitsy aza. Etsy andaniny, toy ny manelingelina no fandraisana an'io laza io ao Afrika, indrindra fa eo imason'ny pôlitika. Ary koa, sahiko ny milaza fa raha toa tsy asandratra ho amin'ny laharan'ny fikambanana omena hasina ny mpanakanto ao Afrika, dia mbola tenifaneva mikipantsona ihany ireo teny toy ny hoe demaokrasia na zon'olombelona.