Angkor Wat ao Kambodza. Sary tao amin'ny Wikipedia, Lisansa Creative Commons CC BY-SA 2.0 DEED

Voatsikera mafy ny governemanta Kambodziana tamin'ity herinandro ity taorian'ny namoahan'ny Amnesty International ny tatitra tamin'ny 14 Novambra nilaza fa, nanomboka tamin'ny taona 2020, dia fianakaviana maherin'ny 10.000 no nesorin'izy ireo an-keriny teo amin'ny manodidina ny tempolin'i Angor Wat malaza, izay vakoka iraisampirenena UNESCO nanomboka tamin'ny taona 1992. Nampangain'ny tatitra ihany koa ny UNESCO ho nandika ny iraky ny Firenena Mikambana tamin'ny tsy nitsabahana na niarovana ny zon'ny mponina ao Angor.

Ao anaty drafi-“piarovana” naharitra an-taonany maro ny famindran-toerana izay nandravan'ny governemanta Kambodziana fanorenana maro nanerana ny zaridaina arkeôlôjika — toerana iray manana velaran-tany 162 hekitara (400 acres) mahery, iorenan-tempoly rava an'arivony, ary ahitana tanàna 112 farafahakeliny. Nilaza ny manam-pahefana fa miezaka miaro ny tranorava amin'ny alàlan'ny fanesorana ireo “mpibodo” sy ireo toeram-ponenana tsy ara-dalàna izy ireo, amin'ny filazana fa manimba ny tontolo iainana sy mampiasa rano tafahoatra izy ireo.

Araka ny tatitra, nanenjika sy nampihorohoro olona maherin'ny 40.000 ireo manampahefana Kambodziana, ka nahatonga azy ireo niala ny zaridainan'ny tempoly nankany amin'ny toeram-pifindra-monina “tsy mahavokatra” tsizarizary nahazo onitra kely na tsy nahazo fotsiny izao. Voalaza fa nandrahona ny hanagadra izay rehetra mandà ny manampahefana.

Na dia ilay toerana namindran-toerana aza dia efa niteraka resabe. Nalaina tamin'ny olom-pirenena tamin'ny taona 2005 tsy nisy fanonerana ny tanin'ny toerana iray, izay tanàna itatr'i Run Ta Ek rehefa nalain'ny fanjakana ho fananany indray izany. Rehefa niely tamin'ny Novambra 2022 ny vaovao fa ho ampiasaina hipetrahan'olona nafindra toerana avy any Angkor Wat ny toerana, fianakaviana maherin'ny 200 no nanangana tranolay tao amin'ilay faritra ho fanoherana. Mbola tsy nahazo fanonerana ry zareo.

Nisy mponina iray antsoina hoe Pren nilaza tamin'ny Voice of Democracy (VOD), fampahalalam-baovao Kambodziana efa tsy misy intsony ankehitriny, “Tsy rariny izany satria izaho no tena tompon'ny tany. Nalain'izy ireo ny taniko ary nomeny an'ireo mponin'i Angkor tsy ara-dalàna. Tsy faly aho.”

Faritra arovana ny tany manodidina an'i Angkor Wat, ka tsy ara-dalàna ny tetikasa fampandrosoana vaovao ao ara-teknika. Na izany aza, tamin'ny taona 2005, nanao fitsapan-kevitra ny UNESCO nanadihady raha toa ka loza mitatao ho an'ny vakoka iraisampirenena ny trano fonenana sy ny tetikasa fampandrosoana ao amin'ny valan-javaboary ary hitany fa “mahafa-po” ny fiarovana — na dia nandrisika ny manampahefana Kambodziana aza izy mba hampangarahara ny fotodrafitrasany ara-dalàna momba ny fizakam-pananana ao amin'ny vala (zaridaina). Tsy natao izany, ary ankehitriny ny fandrisihan'ny UNESCO no ampiasaina hanamarinana ny famindrana ny mponina ao Angkor Wat.

Mahatonga fifandirana ny tsy maha ara-dalàna ny (ankamaroan'ny) fananan-tany ao Kambodza. Tsy manana taratasin-tany ofisialy ny ankamaroan’ny olona fa mipetraka amin’ny faritra iray ihany, matetika mamboly vary na manao raharaham-barotra tsy ara-dalàna, hatramin’ny taranaka fara mandimby. Sarotra tena sarotra ny [fahazoana] taratasin-tany ao Kambodza, izay no mahatonga ny mponina ho mora iharan'ny fakana indray ny taniny sy ny famindran-toerana.

Nanaisotra ny fiveloman'ny fianakaviana maro ny fifindrana — adiny iray mahery miala ny toerana misy ny tempoly — satria maro no nahazo vola tamin'ny fambolem-bary tao amin'ilay faritra na tamin'ny fivarotana entana na serivisy tamin'ny mpizaha tany. Vokany, nambaran’ny mponina fa voamariky ny tsy fananan’asa sy ny hanoanana ny tanàna nifindrà-monina.

Noho ny hamehan'ny famindran-toerana, tsy manana fotodrafitrasa firy na tsy misy akory aza ireo tanàna ifindrana ireo, anisan’izany ny lalana, ny rano mandeha, ny jiro, na ny asa vonona. Amin'ny ankamaroan'ny tranga, voatery nandrava ny tranony tao Angkor Wat ny mponina ary avy eo dia nampiasa ireo akora noravana hananganana indray ny tanàna – na dia matetika aza, tsy tafavoaka teo amin'ny dingan'ny fandravana ny akora.

Mifamahofaho be loatra ny toe-draharaha any amin’ireo toerana famindran-toerana sasany ka misy amin’ireo mponina no nandao tanteraka ny tranony vaovao.

Lehilahy iray mameno dobo ao amin'ny toerana iray famindran-toerana. Sary avy amin'ny Voice of Democracy, nahazoana alalana.

Mponina iray tao Angkor Wat izay noravana trano sy fihariana nilaza tamin'ny VOD hoe: “Manaiky aho fa tokony hesorina ny fanorenanay, saingy haingana loatra izany. Nataon-dry zareo haingan-doatra, talanjona aho. ”

Am-polony taona maro no nisy vondrom-piarahamonina nipetraka tany amin'ny faritra manodidina an'i Angkor Wat. Tsy nahazo alalana ofisialy avy amin'ny fanjakana ny ankamaroan'izy ireo ary noheverin'ny manampahefana ho “tsy ara-dalàna”.

Hoy ny mponina iray nanaovana antsafa tamin'ny tatitry ny Amnesty International: “Nilaza ry zareo fa tsy an-tery izany, fa raha tsy manao izany ianao dia ho very ny taninao… ka dia nanao an-tsitrapo izahay.”

Vehivavy iray antsoina hoe Dewi, nanaovana antsafa, nilaza fa nampiasa ny UNESCO ny manampahefana hanamarinana ny fandaharan'asa famindran-toerana. Nilazana izy hoe: “Tian'ny UNESCO hiala ianao — matahotra izahay sao hanaisotra ny toerana tsy ho vakoka iraisam-pirenena ny UNESCO — ka tsy maintsy mandeha ianao.” Nanampy izy hoe: “Te hanontany ny UNESCO aho hoe nahoana ry zareo no mandroaka anay? Tsy nanimba tempoly mihitsy izahay. Fony aho mbola kely no nilalao izahay ary nihanika sy nanadio ny Angkor Wat.”

Ho setrin'ny tatitra, nilaza ny mpitondratenin'ny governemanta Kambodziana, Pen Bona, fa “tsy marina” ilay tatitra, ary nilaza fa an-tsitrapo ny famindran-toerana ary natao mba hanarahana ny fitsipika napetraky ny UNESCO, izay mandrara ireo rafitra na olona mipetraka ao amin'ilay toerana.

Na izany aza, tamin'ny antsafa nataon'ny Amnesty International, nilaza fa tsy te hiala ny ankamaroan'ireo namaly. Mivaky ny tatitra hoe, “saika ny rehetra … no voalaza fa voaroaka na noterena handao an'i Angkor taorian'ny vono vorona, fanorisorenana, fandrahonana, ary herisetra nataon'ny manampahefana Kambodziana.”

Montse Ferrer, Talem-paritra Lefitra manao Fikarohana ao amin'ny Amnesty
International, nilaza hoe:

Cambodian authorities cruelly uprooted families who have lived in Angkor for several generations, forcing them to live hand to mouth at ill-prepared relocation sites. They must immediately cease forcibly evicting people and violating international human rights law.

Nesorin'ny manampahefana Kambodziana tamin'ny fomba feno habibiana ireo fianakaviana nipetraka tany Angkor efa harana (generations) maromaro, nanery azy ireo hipetraka amin'ny toerana tsy voaomana. Tsy maintsy atsahatra avy hatrany ny fandroahana olona an-keriny sy ny fanitsakitsahana ny lalàna iraisampirenena momba ny zon'olombelona.

Taorian'ny fanakianana mahery vaika iraisampirenena dia nilaza ny UNESCO fa “manahy mafy amin'ny fandaharan'asa famindran-toerana ireo mponina ao Angkor”, ary nampiany fa “tsy nangataka, na nanohana, ary tao anatin'ity programa ity.” Nangataka tamin'ny manampahefana Kambodziana izy ireo avy eo mba handray “fepetra fanitsiana” hanarenana ny toe-draharaha.

Tamin'ny antsafa iray nifanaovana tamin'ny Guardian, nanakiana bebe kokoa ny mety ho firaisana tsikombakomban'ny UNESCO amin'ny famindran-toerana i Naly Pilorge, talen'ny fanentanana ao amin'ny Licadho, fikambanana Kambodziana iray mpiaro ny zon'olombelona, amin'ny filazana hoe: “Raha tokony hanome vahana ireo vondrom-piarahamonina ireo hamory sy hanambara ny ahiahiny, dia mody milaza ny UNESCO fa tsy hitany ankarihary ny fandroahana an-tery.”

Talohan'ny valan'aretina COVID-19, nahasarika mpizaha tany maherin'ny 2.6 tapitrisa isan-taona ny Angkor Wat. Izy no heverina ho faritra ara-pivavahana lehibe indrindra eran-tany. Katsahin'i Kambodza ny hampitombo be ny fizahan-tany ho fomba iray hanarenana ny toekarena avy amin'ny valan'aretina COVID-19.

Raha fianakaviana 10.000 no nafindra toerana, dia maro no mbola miady mafy hijanona amin’ny taniny. Tsy tambo isaina ny hetsi-panoherana  amin'ity famindra-monina mbola mandeha ity tao anatin'ny roa taona — na dia misy fiantraikany (mafy) aza izany fanivaham-peo izany.

Eo am-panaovana fitoriana mponina fito mandà ny hiala tao Angkor Wat tamin'ny 30 Oktobra ny orina mitantana ny vala arkeolojika, APSARA, miampanga iretsy voalohany ho “mandrisika sy manakantsakana ny asam-panjakana” taorian'ny hetsi-panoheran-dry zareo rehefa tonga nandrava ny tranony ireo manampahefana.

Mandritra izany fotoana izany, mivonona sahady amin'ny hitohizan'ny fifindrana sy ny famindra-monina ny Licadho, na dia eo aza ny fitomboan'ny tsindry iraisampirenena.