Sary an'i Arzu Geybullayeva

Tantara nosoaratan'i Arzu Geybullayeva, navoaka voalohany tamin'ny fiteny frantsay tao amin'ny Le Temps. Ny dika amin'ny fiteny anglisy no averin'ny Global Voices avoaka. 

Efa dila ny sasakalina tamin'izay, tao amin'ny tanàna iray nantsoiko hoe tanindrazakao iray faharoa, fony niara-nipetraka tamina namako anankiroa aho, mpanao gazety ihany koa, tao anaty adihevitra iray nafàna momba ny adin'i Israely amin'i Gaza. Feno olona nifanaretsaka ilay toerana, ary gadona jazz malefaka no re any ambadika any, saingy toa ny latabatra nisy anay ihany no niezaka nanisy dikany ny zavatra nitranga, ny setriny avy amin'izao tontolo izao, niezaka nampilahatra azy ireny tamin'ny lasa tsy ela akory sy ireo ady ary fifandirana efa nanaovana fandrakofana, nandritra ny fiainana maha-mpanao gazetim-paritra anay, ary tamin'ireny dia tena betsaka, indrindra fa hoe ny tsirairay taminay dia avy any Afrika, Armenia, Zeorgia, ary Azerbaijàna.

Ora roa no lasa, izahay roa, fanimpanina, mbola eo ihany, amin'ilay toerana ahitànay ny lamina erantany (ordre mondial) – tantanin'ireo vitsivitsy manana ny hery sy tanjaka, miroso ao anatin'ny politikam-panangonan-karen-dry zareo, tsy misy iraharahiany ireo olona tsy mba manana hery na kely aza. Ny “-isms” sy ireo fialantsiny, ny fitarihana, izay tsy ampy tamberin'andraikitra, ary tsy miraharaha velively ny ain'olombelona.

Ilay namanay fahatelo, voatery — ny fisianay fotsiny sy ny fahafahanay nijery tamin'ny ankapobeny ny toedraharaha dia mbola tsara lavitra ary nanome marika ny mety mbola hisiana hoavy mamiratra. Tsy anananay ny hery, fa na izany aza, ny herin'ny fahatakarana, ny fanetrentena, ary ny fifangorahana.

Anatina tontolo iray mahazatra, na inona na inona mety ho dikan'izany ho anao amin'izao andro izao, mety ho toetra tokony hireharehàna ireo toetra ireo, saingy toa enta-maveatra eto amin'ity tontolo ity izany. Satria, ato anatin'ity tontolo ity, tsy mendrika ny razanao ianao raha tsy manambàny “ny hafa”,  mpamadika ianao.

Koa nahoana no sahirana? Rehefa tsy misy olona te-hihaino, ary milomano ao anatin'ny fandisoana vaovao,  miaraka amin'ireo mpitondra tendankanim-pahefàna eo amin'ny fitondràna, nahoana no ho sahirana hanaporofo zavatra aman'olona?

Mendrika hositranina ve ireo ratram-po lalina sy dona am-polontaona maron'ity hadalàna ity?

Ao an-tsaiko foana io fanontanina io isaky ny mijery, mamaky, ary mihaino ireo fandrakofana vaovao momba ny adin'i Israely ao Gaza aho, sy ny fomba nizarazaràn'izao tontolo izao ho amina fomba fitantara iray hafa hoe ‘isika miady amin-dry zareo’, tsy ijerena ny tantara sy ny toedraharaha manodidina azy, ary amin'ny fidirana amin'ny tsy firaharahiana olombelona izay tsy mbola fahitan'izao tontolo izao hatrizay.

Ka ho sitrana ihany ve izahay indray andro any? Aleo tsoriko. Tsy ho sitrana izahay. Raha 15 taona tany aloha tany no nisy olona nametraka tamiko io fanontaniana io, fony aho niditra voalohany tamin'ny asa fanovàna ny fifandirana sy ny fampihavànana, mety namaly aho hoe, mbola nisy ny fanantenana. Saingy rehefa manao jery todika ny niaviako aho, sy ny fomba tsy nahavitàn'ny governemantan'ny fireneko nitsabo ireo ratra tamin'ny alàlan'ny fifampiresahana sy ny fampihavanana fa naleony nisafidy ny hampiasa herisetra, fihantsiana fankahalàna ary ady, dia tsia, tsy ho sitrana izahay. Tsy vitantsika tao anatin'ny 30 taona izany ary tsy ho tratrantsika amin'izao fotoana izao.

Maloka. Saingy izany koa no marina.

Misy ireo andian-taranaka nobeazina taorian'ny ady voalohan'i Karabakh, sy ny faharesean'i Azerbaijan, miainga amin'ny fotokevitra hoe ny hany valinkafatra tokana dia ny valifaty, ho an'ny famindran-toerana, ny heloka an'ady ary ny habibiana.

Tamin'ny 27 Septambra 2020 no tonga izay valifaty izay – ny ady faharoan'i Karabakh.

Tamin'izany fotoana izany, tao anaty andrana lahatsoratra manokana nataoko, hoy aho nanoratra, “Isika [dia] andian-taranaka avy amin'ny ady, izay nitombo tao anatin'ny kabary tsara lahatry ny ady, hatezerana sy fanontaniana iray misoko mangina — rahoviana io ady io no hifarana? Nandritra ny taompolo maro isika no nahita ny andaniny sy ankilany nampiasa ary nanararaotra io fifandonana io ho amin'ny tombontsoa pôlitika. Tao Azerbaijan, hitanay ny fomba nanamaivanana ireo Azerbaijaney nafindra toerana tao anatin'ny fireneny ihany, ary noterena hiaina tanaty fepetra izay tsy nijery ny maha-olombelona, ary mbola toy izany hatramin'izao. Satria ny fanolorana azy ireny fiainana mendrika dia hanàla ny sanda maha-firaka atakalo azy ireny, ampiasain'ireo mpitarika ireo ihany izay mifampiraharaha famahàna olana. Tena ireo mpitarika ireo ihany koa, izay nitombo ho lasa tena mpanao kolikoly arakaraky ny nijanonany teo amin'ny fitondrana. Ireo mpitondra ireo ihany izay nitohy hatrany nampanantena, saingy tsy nitàna mihitsy ny teny nomeny.”

Nandritra ilay ady naharitra 44 andro tamin'ny 2020, nitàna ny teny nomeny ry zareo nony farany, tamin'ny famerenana ny tany, sy ireo gonim-paty an'arivony nisy ny taolambalon'ireo miaramila.

Tamina fotoana iray voafaritra nandritra ny ady faharoa tao Karabakh, fony aho niasa niaraka tamin'ny ekipan'ny CNN International nanao fanadihadiana momba ilay ady, nialàko ny hanandrana hiresaka momba ny isan'ireo olona maty sy ny lanjan'ny ain'olombelona. Araka ny teny nilazàn'i  Norman Finkelstein azy, avy amina antsafa iray vao haingana niarahany tamin'ny Chris Hedges, “Toa toy ny tsy nisy dikany sy tsy nisy tanjona ilay izy.”  Niala an-daharana aho tsy hanoratra momba ilay ady, ny fiantraikany amin'ny fiarahamonina, ary ny faharavàna ara-môraly navelany.

Angamba io no ho farany handehanan'ireo fianakaviana akaiky ho any ambava-ady, hoy ny eritreritry ny olona. Indrisy, tsy izany no marina. Raha tsy misy fifanarahana fandriampahalemana tsinjo, miaraka amin'ny fampanantenana poakaty hisian'ny fiaraha-miaina sy ireo fihaonana diplaomatika tsy misy dikany, misoko mangina ny tahotra hipoiran'ny ady iray hafa. Avy eo tonga ny fibahanana ny Lalantsara Lachin, rehefa nisy andiany iray tamin'ireo antsoina hoe mpiaro tontolo iainana nanomboka an'ilay nivadika ho fibodoana nandritra ny sivy volana. Tsikelikely,  tsy nahazo izay tena filàna fototra ireo Armeniàna tao Karabakh, krizin'ny maha-olombelona tsy niafina tamin'ny mason'izao tontolo izao ilay izy. Ary tamin'ny 19 Septambra 2023, ilay hetsika 24 ora blitzkrieg tao Karabakh no nanova ny satan'ilay fifandonana efa naharitra taompolo telo.

Tsy misy intsony ilay Nagorno-Karabakh, araka izay niantsoana azy fahizany. Saika izy rehetra, amin'ireo Armeniàna miisa 120.000 ao Karabakh, no nanapaka hevitra ny handositra satria na iray aza tsy nisy natoky ny governematan'i Azerbaijan. Mbola tanora aho fony nandositra ny fonenany ireo Azerbaijaney an'arivony maro nandritra ilay ady voalohany; ary ankehitriny, fifindramonina tsy misy hafa amin'izany no hitako, mivantana tamin'ity indray mitoraka ity.

Andian-taranaka teraka tamin'ny ady izahay, ary hiaina anaty alok'ireo ady izay namela ratra mbola lavitry ny fahasitranana. Tsy ho sitrana, tsy amin'izao andro ahavelomanay izao aloha. Satria tsy nisy zavatra niova.

Telopolo taona tsy nanova ny finoan'ireo vahoaka ao Azerbaijan sy Armenia.

Indray andro i John Steinbeck niteny hoe, “Rehefa ady dia mariky ny tsy fahombiazan'ny olombelona amin'ny maha-biby misy saina azy.” Ireo biby misaina ao anatin'ny lamina erantany ankehitriny, mitàna toerana eo amin'ny fitantanana, manana ny tafika sy fahefana bebe kokoa noho ny hatrizay, dia miditra amin'ny ady satria mora kokoa io, indrindra rehefa matanjaka noho ny andaniny ny ankolafy ilany.

Na ireo Azerbaijaney na ny Armeniàna dia samy mendrika ny hiaina izany daholo. Sahala ny tsy maha-mendrika ny hitomboan-dry zareo, hiainan-dry zareo na ho antitra anaty fifandrafiana sy fifankahalàna, izay efa nandalo andian-taranaka marobe sy mbola hitoetra eo mandra-pitsahatr'izany, indray andro any angamba.

Matetika aho no nanontany tena momba izay mety ho endrika samihafa ho an'ny firenenay – mpitarika matanjaka, manolo tena ho an'ny fandriampahalemana, mahazo ny tena fanohanana avy amin'ny sehatra iraisampirenena, mamakivaky ireo sakana saropady ara-jeografika, isam-paritra ary ara-pôlitika, manapaka hevitra hoe ny finoan'ny olona no manandanja bebe kokoa noho ny vahoho itazonam-pahefana. Tsy naharitra ela io faniriana io. Ny niafaràny, tsapako fa ny fahasamihafàna eo amin'ny olona izay mikatsaka hoavy tsaratsara kokoa sy ireo eo amin'ny fitondràna, manapaka hevitra amin'ny anaranay, dia hoe avelanay ho ireo matoatoan'ny lasa no hanelingelina anay, fa tsy manao izany ry zareo. Ary rehefa voakorontan'ny lasa, hanohy hiaina izahay, eo ambany alok'ireo holatra sy ratram-po ary dona efa am-polontaona maro.