Tao Libreville, tamin'ny Aogositra 2009. Sary an'i Ratozamanana Andriankoto / flickr.com

Naverin'ny Global Voices noraisina ity lahatsoratra ity noho ny fiarahamiasany amin'ny www.afriquexxi.info . Afaka jerena ao amin'ny tranonkala Afriquexxi ny lahatsoratra niandohàna.

Nandritra ny enina amby dimampolo taona, fianakaviana tokana avy amina foko tokana hatrany no nitondra tao Gabon, mandra-pisian'ilay fanonganam-panjakana nataon'ny jeneraly Oligui Nguema. Tena lalim-paka tany anatin'ireo rafi-panjakana io kiantranoantrano io ka nahatonga ireo mpanaramaso marobe hilaza ny tetezamita demaokratika ho toy ny fanamby tsy hay dinganina.

Ny 5 Septambra 2023 no nivoaka teny amin'ireo tambajotra sôsialy ny sary. Albert Ondo Ossa (« A2O »), mpirotsaka hofidiana ho filoham-pirenena gabôney tamin'ny 26 Aogositra, manao lobaka manga misy sarisary sy pataloha tsotra mahazatra.  Ny 29 Aogositra Brice Oligui Nguema, tomponantoka tamin'ny fanonganam-panjakana iray nanesorana an'i Ali Bongo Ondimba, ny filoha teo aloha mitafy palitao matroka eo ambonin'ny tee-shirt iray sy pataloha “jean”. Iry voalohany dia mpitarika ny vovonan'ireo mpanohitra “Alternance 2023″, milaza ny fandreseny tamin'ny fifidianana, ilay faharoa nampiato io dingam-pifidianana ‘mitongilana’ io, araka ny filazany, izay hanolotra fe-potoam-piasàna fanintelony indray ho an'i Ali Bongo, ary nipetraka nandray ny fitondràna. Mifandray tànana izy roalahy ireo, amim-pitsikiana.

Oligui Nguema manao akanjo sivily raha, nanomboka tamin'ny 29 Aogositra kosa, tsy miseho vahoaka raha tsy manao fanamiana miaramila. Talohan'izay, ny 4 Septambra, tao Libreville, nijolotra ny fanamiana miloko menan'ny Mpiambina ny Repoblika izy nandritra ny kabarim-pianianany amin'ny maha-filohan'ny Kaomitin'ny Tetezamita sy ny Famerenana ireo Andrim-panjakana (CTRI) azy – lanonana iray nalefa mivantana tamina fàfana iray goavambe tao an-drenivohitra, natrehan'ireo vahoaka marobe ravoravo. Ny hoe niseho vahoaka nanao fitafy sivily tsotra dia mety ho fomba iray, ho an'ilay “putschiste” hanipihana ny endrika manokana sy am-pirahalahiana itafian'io fiahonana izay tena pôlitika tanteraka io, sy mametraka ho any amin'ny sokajy faharoa ny endrika maha-miaramila an'ilay fitondràna vaovao.

Andro vitsivitsy talohan'izay, nomelohan'i Ondo Ossa tao amin'ny TV5-Monde ny lazainy fa « revôlisiôna tao an-dàpa », tamin'ny niampangàny ilay anabavy ivelan'ny tranon'i Ali Bongo, Pascaline, ho tao ambadik'ilay fanonganana nataon'ny filohan'ny Mpambina ny Repoblika, sy tamin'ny fanondroana ny fihavanan'ito farany amin-dry Bongo, amin'ny maha-mpirahalahy zana-kavana lavitr'i Ali azy. Saingy, ao anatin'ny hafatra nalefany nanaraka ilay sary nopihana tamin'ny 5 Septambra, lantompeo hafa no noraisin'i « A2O » :

Tanatin'ny maha-olona akaikin'ny fo sy tamim-pirahalahiana tanteraka no nifampiresahako tamin'ny filohan'ny tetezamita sy ny famerenana indray ireo andrim-panjakàna.

Ilay minisitr'i Omar Bongo fahiny (teo anelanelan'ny 2006 sy 2008), ny rain'i Ali Bongo, dia toa mandray ilay vanim-potoana vaovao vao misokatra, tsy inona fa ny tetezamita mandritra ny fotoana tsy voafetra nandritra ilay fihoanana (araka ny nambaran'ilay lehilahy mahery vaovaon'ny firenena, dia tsy tokony  « hanafangaro ny hafainganam-pandeha sy ny fikoropahana ») kanefa araka ireo fampanantenana vitsivitsy natao tamin'ireo Gabôney, isan'izany ny fanaovana fitsapankevi-bahoaka hanefena Lalàm-panorenana vaovao sy lalàm-pifidianana vaovao.

Kanefa taorian'ireo enina ambi dimampolo taona naha-teo an-tànana fianakaviana tokana azy, ho vitan'ny fanjakàna gabôney sy ireo andrim-panjakana ao aminy ve ny hikarakara tetezamita demaokratika ?

Tambajotra mifampidimpiditra

Florence Bernault, mampianatra ny tantaran'i Afrika atsimon'i Sahara ao amin'ny Science Po Paris ary manaraka an'i Gabon nandritra ny dimy ambiroapolo taona, no manazava:

Tsy nisy na iray aza tao amin'ny Parti Démocratique Gabonais (PDG), na teo anivon'ny governemanta, hatramin'ny 2009, nieritreritra ny ho resy ary tsy nanomana, araka izany, ny tetezamita. Nefa marobe ireo fitaovam-panjakana no teo am-pelan-tànan'ny PDG, toy ny Fitsaràna araka ny Lalàm-panorenana, ny Antenimieram-pirenena… Tsy afaka natao ny hoe hiova filoha fotsiny.

Tamin'ny 2005, ilay mpanao gazety avy amin'ny Le Monde, Jean-Pierre Tuquoi, nanoritra an'i Gabon – tamin'ny fomba somary maika be:

Firenen'ny fahafenoana izay nametrahan'ny filoha ireo taranaky ny fianakaviana iray maro anaka ho eo anivon'ny fitondràna, nandritra ny fifehezana tsy nisy fahatapahany nandritra ireo taona efa ho dimampolo nifanesy. Tsy nisy na firenena iray aza tao amin'ny tanibe afrikàna ka hoe nanana vahoho nivandravandra be tahaka izao. Nanjary tontolo iray tsy azo nialàna ny fianakaviana Bongo sy ireo nanana fifandraisana taminy. Koa satria nihanaka lavitra be ireo rantsany, ilay zavona mainty dia nampanjavozavo ireo fivakivakisana ara-pôltika sy nanampy tamin'ny fifanjevoan'ny fanjakàna iray nofehezin-dehilahy, izy nivelona tamin'ny vola azo avy amin'ny solika.

Tamin'ny 2009, taona nahafaty an'i Omar Bongo sy nahalany ny zanany lahy Ali, mbola nanontany tena hatrany i Florence Bernault sy ilay Gabôney sôsiôlôgy, Joseph Tonda :

Lasa toy ny homamiadana ve ka tsy maintsy ilaina ho an'ny rafitra ireo tambajotra mifamatopatotr'ireo mpiara-dia aminy, ireo mpanjifa ary ireo tombontsoa napetraky ny filoha [Omar Bongo] sy ny fianakaviany, izay manetsika ny santimetatra toradroa tsirairay amin'ny pôlitika ao amin'ny firenena ?

Fahatapahan-drano sy volabe miavosa

Miaraka amin'ny 6 641 dôlar amerikàna (6 214 euros eo ho eo) tamin'ny  2022, araka ny voalazan'ny Banky Iraisampirenena,  Gabon no manana ny Harinkarena Faobe fahefatra isambatanolona ao Afrika atsimon'i Sahara, fa any amin'ireo tanàna lehibe, izay hatramin'ny niandohan'ny andian-taona 2000 niaina ny fahatsaràn'ny resaka fotodrafitsara, dia miverimberina ny fahatapahan'ny jiro sy rano, tsy miasa araka ny tokony ho izy intsony ireo toeram-pitsaboana ary « nitontongana ny fahafaha-mividin'ireo saranga antenantenany », hoy ny hitan'i Florence Bernault, izay nankao Gabon taloha kelin'ireo fifidianana. Zavamisy iray, izay tsy misy tarehimarika avy amin'ny fanjakàna afaka ny hamelabelatra azy. Hoy izy:

Tsy misy antontanisa nasiônaly azo raisina intsony, ary milaza zavatra betsaka izany momba ny toetoetry ny fitantanana izay tsy mahavita intsony maka ny hevitry ny fiarahamonina.

Efa hatry ny taona marobe, nanomboka navoakan'ireo mpisintona lakolosy tao amin'ny tambajotra sôsialy ireo lahatsary mampiseho làlana simba be, miteraka lozam-pifamoivoizana maro.

Ny zavatsikaritra, ifampizaràn'ny Gabôney marobe ny hoe miasa ho ana fianakaviana iray ny fanjakàna, dia vao mainka niharatsy taorian'ilay fanonganam-panjakàna, rehefa nahitàna volabe nitoby  tany an-tokantranon'ny iray tamin'ireo olo-manankajan'ny fitondràna, indrindra fa ireo akaiky ny zanany lahy Ali Bongo, Noureddine, ilay mpandova an-drainy (efa voasambotra hatreto), fa koa tao an-tranon'ny mpiaramiasa iray amin'ny vadin'ny filoha, Sylvia Bongo. Miliara maro amin'ny  F CFA no fitambaran'ireo vola (euros an-tapitrisa maro). Avy hatrany dia marobe ireo Gabôney no nampitaha io vola io tamin'ny tsy fahampian'ireo fotodrafitrasa ho an'ny fitsaboana.

Joseph Tonda, sosiôlôgy sy antrôpôlôgy, mpampianatra-mpikaroka no maneho hevitra hoe:

Ny harem-bahoaka mihitsy no nafenina tany amin'ireny villa ireny.

Raha niresaka tamin'ny Afrique XXI tao Libreville, nanome toky ilay mpanoratra ny “Souverain moderne” fa:

Anatin'ity firenena manankarena ity, tena efa godraka mampalahelo be ny Oniversite Omar-Bongo [toerana ampianarany ny Sôsiôlôjia]. Mandeha mandranto fianarana ambony any Sénégal, Mali ar Borkina Fasô ny ampahany betsaka amin'ireo mpianatra vao avy nahazo ny diplaoma bakalaorea… Tokony ho ny mifanohitra amin'izany no nandrandraina. Lo ny ati-fon'ny fanjakana, ary ho sarotra ny fanavaozana io rafitra io. Tsy dia misy hafa amin'ilay anganonganon'ny andrianan'ny Münchausen, izay hoe nanavo-tena tsy ho maty an-drano tamin'ny fisintonana ny tenany tamin'ny volony ihany.

Fony Bongo rainy, fifampizaràna tany an-tampony

Nihamafy ny fahasimbàna hatramin'ny nahatongavan'i Ali Bongo teo amin'ny fahefana. Ilay mpitarika, izay nihena ny fahafahany tamin'ny 2018 noho ny fahatapahan'ny lalandrà henjana nanjo azy, dia tsy nanaraka  ireo fomba fataon-drainy, izay nahay « nizara » fahefana, tsy hoe fotsiny tamin'ny fianakaviany, fa koa, ary indrindra indrindra, tamin'ireo mpitarika hafa isam-paritra. Hany ka, nandritra ny fotoam-pitondrany tsy nisy fitsaharana (1967-2009), nahatsiaro ho voasolo tena ireo tambanivohitra ary nahatsapa ho nisitraka ankolaka an'ilay rafitra.

Manazava i Axel Augé, sôsiôlôgy sady mpampianatra-mpikaroka ao amin'ny akademia miaramila ao Saint-Cyr :

Tsy ry Bongo irery no nitantana.

Mpanoratra momba ireo Gabôney sangany ara-pôlitika, tsindriany fa:

Notsinjarainy tamina fianakaviana isankarazany ny fahefana, tamina vondrom-piarahamonina ara-poko sy kolontsaina samihafa… »

Araka ny filazany, fony fitondràn'i Omar Bongo, nisy « fanetsiketsehana be an'ireo sangany mpitantana » ary « fanavaozana tena goavana ny kilasy pôlitika nifanaraka tamin'ny sitraka sy ny tsy fankasitrahana ». Notanisainy ho porofo ny hoe « mbola misy hatrany ao anatin'ireny fianakaviana ireny olona iray azo lazaina ho namana akaiky na havan'ny pôlitisiàna iray, mpikambana ao amin'ny Mpiambina ny Repoblika… » Amin'ny ampahany, ny faharetan'ny fitondràna dia azo hazavaina amin'ny alàlan'io fifandanjana isam-paritra io ary io « fizaràna voafetra » ny harena io – izay mbola betsaka amin'ny vahoaka no tsy misitraka azy na izany aza.

Ireo tena mpitarika ny fanoherana, mivondrona eo anivon'ny vovonana “Alternance 2023″ – Alexandre Barro Chambrier, Albert Ondo Ossa, Mike Jocktane, Paulette Missambo (notendren'i Oligui Nguema hitarika ny Antenimieran-doholona)… – dia efa samy minisitra fony Omar Bongo. Jean Ping ihany koa, mpirotsaka hofidiana tamin'ny 2016 izay ilay fahareseny nolavina no niteraka krizy mahery herisetra taorian'ny fifidianana, dia efa tao amin'ny Ministeran'ny Raharaha Ivelany fony Bongo rainy, ary vady fahinin'i Pascaline Bongo, ilay anabavy ivelan'ny tranon'i Ali. Axel Augé mamintina hoe:

Ny fahazain'ilay raim-pianakaviana dia ny nizaràny fahefana tany an-tampony io .

Fitakiana rariny sy fitoviana

Vinavinain'i Joseph Tonda fa matoa misy ny fanjakana gabôney, dia izy no « vatana, ny maha-olona an'i Bongo » hatry ny ela. Hazavainy:

Amin'ny fiteny, rehefa nisy olana iray nipoitra tao anatin'ny fiarahamonina, dia hoy ny fiteny  : “tsy maintsy mandeha manatona an'i Bongo, izy irery no hany manana fahefana handamina ny olana”. Tany anatin'ireo departemanta samihafa, tany anivon'ireo ministera samihafa, ireo rafitry ny fanjakana dia ireo solontenan'ny mpanjaka-filoha no misolo vatana azy, toy ny hoe vatana faharoany izy ireny, izany no rafitra fototry ny fanjakana gabôney.

Hahavita manafoana ireny fahazaran-dratsy ireny ve ireo manampahefana mitondra ny tetezamita ka hametraka paradigma iray vaovao araka ny nohazavain'ilay olon'ny anjerimanontolo, Noël Bertrand Boundzanga talohan'ny fifidianana?

Ho an'ilay sôsiôlôgy, Axel Augé :

Ny tanora no mety ho mpisehatra iray afaka hanapaka ireny fahazaran-dratsy ireny, izay ry zareo mihitsy no iharany voalohany.

Ary ampian'i Joseph Tonda:

Misy ny fitakiana ny rariny sy ny fitoviana. Tian'ny rehetra raha mba samy hitovy ny daholobe manoloana ny lalàna sy ireo rafi-panjakana, ary tsy hisy intsony ny kiantranoantrano.