Succès Masra, Pikantsary avy amin'ny fantsona Youtube Tv5monde Info

Vanim-potoana lavabe nisiana korontana pôlitika sy ady an-trano marobe (1965-1979 ; 1979-1982 ; 2005-2010) nifanaovan'ny tafika ara-dalàna sy ireo vondrona mpihoko mitam-piadiana mitaky fahefàna misimisy kokoa amin'ny fitantanana ny firenena no manamarika ny tantaran'i Tchad. Moa ve hitondra fitoniana sôsialy ny fiverenana an-tanindrazana ho an'ilay mpanohitra, Succès Masra, izay milaza hirotsaka amin'ny fifidianana ho filohampirenena hatao amin'ny 2024, raha raikitra ihany, sa ny mifanohitra amin'izay, vao mainka hampitombo ny fifanenjànana?

Mba hahafantarana misimisy kokoa momba ireo fifandirana ao Sahel, vakio ny Cahier Sahel 

Taorian'ny Aprily 2021 namoizana an'itompokolahy Maréchal Idriss Déby Itno, filohan'i Tchad tamin'ny 1990 hatramin'ny 2021 no nanomboka ny krizy misy amin'izao fotoana izao. Eny tokoa, taorian'ny nilazàna ny fahafatesany, ny zanany lahy Général de brigade Mahamat Idriss Deby Itno no notendrena ho toy ny filoham-panjakana hitantana ny tetezamita iarahan'ny pôlitisiàna-tafika mandritra ny 18 volana. Tamin'ny fiandohan'ny Oktôbra 2022, nisy mihitsy ny dinika nasiônaly natao handraisan'ny rehetra anjara, saingy tsy nandray anjara ny ampahany tamin'ireo fiarahamonim-pirenena sivily sy ny avy amin'ny fanoherana, isan'izany ny antoko Les Transformateurs an'i Succès Masra. Mpahay toekarena ambony, niasa ho an'ny Banky Afrikàna ho an'ny Fampandrosoana (BAD), Masra dia lehilahy pôlitisiàna mitazona fotopisainana sôsialy sy demaokratika.

Rehefa nivoaka avy amin'ny dinika tamin'ny Oktôbra 2022, nohalavaina roa taona ilay tetezamita. Taorian'io fanambaràna io, ny 20 Oktôbra 2022, natombok'i Masra ny fihetsiketsehana iray avy amin'ny mpanohitra, izay nosakanan'ny tafika. Navesatra ny tarehimarika: nihoatra ny 200 no maty araka ny tatitra iray avy amin'ny Organisation Mondiale Contre la Torture (OMCT) – Fikambanana Erantany Manohitra ny Fampijaliana. Tamin'ny  Novambra 2022, nanao sesitany ny tenany tany Etazonia i Masra. Avy any amin'io firenena io izy no nanambara ny fiverenany, nefa ny governemanta tetezamita tsadiàna nandefa didy iraisampirenena ho fampisamborana azy

Mba hahatakarana ity krizy vaovao manangasanga ity, ny Global Voices dia nitafa tamin'i Bienvenue Madjilem, tsadiàna mpandalina pôlitika.

Jean Sovon (JS): Mino ny hiverenan'ilay mpanohitra, Succès Masra, ao Tchad alohan'ny 2024 ve ianao nefa izy heverina hiatrika fitsaràna vantany vao tafaverina? 

Bienvenue Madjilem (BM): Politisiàna manana lanja tsy azo lavina eo amin'ny tontolo pôlitika ao Tchad i Succès Masra. Araka izany, tombontsoa ny hisian'ny fampihavanana nasiônaly sy ny fiarahana miaina, izay omen'ireo tsadiàna manampahefana lanja be tokoa, mba ho apetraka izay fepetra mety hiantohana ny fiverenany sy ny fandraisany anjara mavitrika amin'ireo dingan'ny tetezamita sy ny famerenana ny rafitra araka ny lalàm-panorenana ao Tchad. Rehefa nanambara ny fiverenany izy, dia tena vonona tokoa ny hanohy ny hetsika pôlitika fanaony sy hanomana ny antokony hiatrika ireo fifidianana hoavy.

Kanefa ireo fivoaran-draharaha sôsialy sy  pôlitika tao Tchad taorian'ny nanambaràny ny fiverenany amin'ny 18 Oktôbra, indrindra fa ny fisamborana natao an'ireo mpomba azy, 70 raha kely indrindra, izay manomana ny fiverenany, ny fandefasana ilay didy fampisamborana iraisampirenena natao ho azy ary ny fandrahonana ny hisamborana azy dia tsy endri-javatra mampitony mihitsy. Io toedraharaha io no mety ho fototry ny fanemorana ny fiverenany izay efa nambara fa tokony ho ny fiandohan'ny volana Novambra.

Tao anaty kabary iray natao tamin'ny 10 Oktôbra ho fankalazana ny tsingerintaonan'ilay Dinika Nasiônaly nandraisan'ny rehetra anjara sy manana ny fiandrianany, nilaza ho mankasitraka ny fiverenan'i Masra sy ireo hafa mpanohitra pôlitika-mitam-piadiana ny filohan'ny tetezamita. Saingy taorian'io filazàna io, dia heveriko fa ilaina izy tenany mihitsy no mirotsaka mamerina indray ny fahatokisana ary manamora ny fiverenan'ilay mpanohitra. Na izany aza, mety hivoatra ny toedraharaha eo ambany fitarihan'ilay mpanelanelana avy amin'ny  Communauté Économique des États de l’Afrique Centrale (CEEAC) sy ireo mpiara-mitan-tsoroka manampy an'i Tchad ao anatin'io zotra io.

JS : Tsy hanohintohina ny fahafahany hirotsaka hofidiana amin'ny 2024 ve ilay didy fampisamborana nalefa ho azy ?

BM : Mazava loatra fa manohintohina ny fahafahan'i Masra hirotsaka amin'ireo fifidianana hoavy ilay didy, ary hiteraka fanafoanana ny firotsahany raha toa izy ka voasambotra. Endri-javatra efa hay tsara izany, mitovy be amin'izay nitranga tany amin'ireo firenena afrikàna hafa, ary mifototra amin'ny fanaovana ho fitaovana ny rafi-pitsaràna mba hanakanana ireo mpifanandrina ara-pôlitika. Tsara ny mampahatsiahy fa Masra dia nahilika nandritra ny fifidianana ho filohampirenena tamin'ny Aprily 2021  nanoloana an'i Maréchal Idriss Déby noho ny taonany, satria novàn'ny mpitondra ny  lalàm-panorenana (andininy faha 67) mba hampiakarana ny fetran-taona ambany indrindra ho an'ireo mpirotsaka, 35 taona teo aloha, ho lasa 45 taona. Izay mahatonga antsika hino fa ny hany tanjon'io didy fampisamborana io dia ny handeha amin'izay lojika izay.

JS : Miaraka amin'ny fiharatsian'ny toedraharaha momba ny fiarovana ao  Tchad, mitombina ve ny fanantenana fikarakaràna ireo fifidianana hatao amin'ny 2024 ? Ao amin'ny faritra, matetika ny resaka toedraharaha momba ny fiarovana no atao fialàna tsiny tsy hikarakaràna fifidianana.

BM : Mibaribary fa ny mety ho fahafahana mikarakara fifidianana ao Tchad amin'ny 2024 dia miankina amin'ny fivoaran'ny teodraharaham-piarovana ao amin'ny firenena, nefa mila anontaniana indrindra indrindra ny fahafahan'ireo tsadiàna manampahefana hiatrika ireo fanamby goavana sasany ho amin'ireo fepotoam-pifidianana. Ny resaka eto dia ny fametrahana ilay Fifanarahana fandriampahalemana natao tao Doha tamin'ny 8 Aogositra 2022 nifanaovan'ny governemanta tetezamita sy ampahany tamin'ny mpanohitra ivondronan'ny pôlitika-tafika izay ny fehinkevitra sasantsasany dia milaza ny fametrahana dingana ho fanesorana ny fitaovam-piadiana, ny fanesorana anaty tafika sy famerenana anaty fiarahamonina (Désarmement Demobilisation Réintegration – DDR) ; momba ny fanavaozana ny tafika ; momba ny fampiharana ireo tarikevitra avy amin'ilay Dinika Nasiônaly nandraisan'ny rehetra anjara sy manana ny fiandrianany tamin'ny 20 Aogositra 2022 ; ary momba ny famoronana rafitra sôsialy sy toekarena tsara afaka hiantoka ny fisitrahana ireo zo fototra sy ireo fahalalahan'ny daholobe ary ny fandraisana anjaran'ireo rehetra mpisehatra sôsialy sy pôlitika ao anatin'ny zotran'ny tetezamita. Kanefa toa tsy vonona amin'ireo teboka rehetra ireo ry zareo tsadiàna manampahefana.

Nandritra ny resaka iray ho an'ny mpanao gazety tamin'ny 2 Oktôbra tao N’Djamena, M. Timan Erdimi, filohan'ny Rassemblement des forces pour le changement (RFC), vondrona iray iraisan'ireo pôlitiàna sy ny tafika izay niditra ao anatin'ny governemanta tetezamita taorian'ireo fifanarahana fandriampahalemana natao tao Doha, dia niampanga fatratra ny fahataràn'ny fampiharana ilay fifanarahana voalaza io, indrindra fa ilay teboka mahakasika ny dingana DDR izay tena ilaina hanomezana toky ireo mpiara-mitan-tsoroka ary hampisy rivotra fandriampahalemana ilaina amin'ny fikarakaràna fifidianana. Ireny fanamby rehetra ireny dia famantarana mialoha daholo ny fanemorana ny fifidianana toy izay nisy tao Mali sy Borkina,  firenena roa miaina anaty tetezamita ihany koa.

JS : Ny fifandimbiasan'ireo fanonganam-panjakàna, ny fisintahan'i Frantsa efa voalaza, ary ny fisian'ireo miaramila rosiàna ao amin'ny faritra: inona no fiantraikany amin'i Tchad, ary inona no eritreritr'ireo mpitondra, fa koa ny an'ny vahoaka tsadiàna ?

BM : Ekena fa misy fanonganam-panjakana ao Afrika Andrefana sy Afovoany, eo ny fisian'ireo miaramila rosiàna sy ny fialàn'ny andian-tafika frantsay. Fa indrindra indrindra, efa an-taona marobe ilay firenena no niatrika ireo fanambim-piarovana teraka avy amin'ny fitosahan'ireo Sodaney mpialokaloka ao avaratra-atsinanana, ny fanafihana mitsitaitaika ataon'ireo mpampihorohoro avy amin'ny Boko-Haram ao amin'ny faritra Farihin'i Tchad, ary ireo fanafihana miverimberina tanterahan'ireo vondrona mitam-piadiana ao avaratra any amin'ny sisintany libiàna. Mino aho fa mahafantatra tanteraka io toedraharaha io ireo tsadiàna manampahefana.

Marina fa resaka manahiran-tsaina ny fikorontanan'ny toedraharaham-piarovana ao Sahel miaraka amin'ny fisian'ny vondrona Wagner, fa hatreto aloha, tsy misy, raha ny fantatro, marika famantarana hetsika fanakorontanana ataon'io vondrona io iarahany amin'ireo vondrona politisiàna-tafika tsadiàna ka hoe mety ho loza mitatao ho an'i Tchad.

Raha momba ny olompirenena tsadiàna indray, ny fandalinana ny fanehoankevitr'izy ireo eny anaty tambajotra sôsialy momba io toedraharaha io dia ahitàna taratra fanehoana firaisankina amin'ireo manampahefana sy ny vahoaka maliàna, borkinabe ary nizeriàna. Ankoatra izany, efa talohan'ny nandroahana ireo andian-tafika frantsay tao Borkina Fasô (23 Janoary 2023), notakian'ireo Tsadiàna ny  fialàn'iireo Frantsay nandritra ny fihetsiketsehana iray nataon'ireo antoko sy ny fiaraha-mientan'ireo fikambanana avy amin'ny fiarahamonim-pirenen akaiky ny fanoherana tamin'ny 2022 tao N’Djamena. Io fihetsehana io dia mety hitohy arakaraky ny fivoaran'ny toedraharaha pôlitika sy sôsialy anatiny. Eo imason'ireo Tsadiàna marobe, i Frantsa no “fositra mahatonga ny zavadoza rehetra” satria minia tsy miraharaha ireo hetaheta demaokratika tsadiàna fa manome vahana ny tombontsoany ara-pôlitika sy jeostratejika.