Saripika: Julio Cesar López Gómez

Fantaro ny tantaran'ireo andiany vaovao nahazo ny vatsy, izy ireo izay mizara ny tontolo nomerikan'ny fiteny Mayan ary ho isan'ny ao anatin'ny Fandaharanasa Fikatrohana Nomerika ato amin'ny Rising Voices. 

“Ak’oluknax me awot’anik/ ho ravoravo anie ny fonao”

Julio Cesar López Gómez no anarako, 34 taona, mpiteny ny fiteny Bats'il K'op (Tseltal) ary avy ao amin'ny fari-piadidian'i Oxchuc, Chiapas, Mexico.  Teraka tao anivon'ny vondrom-piarahamonina “Ch’olol” izay ilazàna ny feon'ny rano rehefa izy milatsaka eo anelanelan'ny vatolampy eny an-doharano. Oxchuc dia fari-piadidiana iray feno havoana rakotra vato, hazo kesika, hazo chênes maitso, sy karazana hazo hafa maro. Manorana matetika mandritry ny taona, ary indray mandeha isantaona ihany ny katsaka no otazana.

Nozarain'ireo zokiolona ho vohitra roa ilay faritany, muk'ul kalpul sy bik'ul lalpul, izay nampiasaina hikarakaràna ireo lanonana nentindrazana natao hisaorana ny Tany Reny. Ao amin'ny vondrom-piarahamoniona niaviako, izaho dia mpandova ny rohim-pirazanana k’ana/ tranon-drazana.

Iray amin'ireo zavatra tena ankamamiko indrindra ny fiteniko, satria mamela ahy hisaina amin'ny fomba Mayan, ary hanana fomba isankarazany hijerena sy hahatakarana ny tontolo. Saingy tsy mora hatrany ireo làlana nodiaviko, misy fotoana tsy maintsy nandàvako ny fiteniko fony aho nianatra tany amin'ny sekoly ambaratonga faharoa fototra tao an-tànanan'i San Cristóbal de la Casas.

Tany an-tsekoly, nanana mpiara-mianatra aho izay avy amin'ny  “kaxlan” (izay anarana mahazatra anay hiantsoana ny olona tsy miteny ny fiteny vazimba teratany) ary marobe taminay raha ny marina no nandà ny fiteniny noho ny tahotra ny ho avakavahana na ho entina amina fomba feno fanambaniana. Tamin'izay fotoana izay aho no nahatakatra ny antony nitenanan'ny reniko tamiko hoe ny zavatra manandanja indrindra dia ny miteny espaniôla, satria ny fahaizana azy io dia hananako hirika hahita asa. Ankoatra izay, ao anatin'ny vondrom-piarahamoninay ihany ny fiteninay no tokony hifampiresahana.

Saripika: Julio Cesar López Gómez

Ireo tetikasako

Ankehitriny, iriko ny hiovàn'izany toejavatra izany mba tsy hisy indray olona handà ny fiteniny, izay no antony iasako miaraka amin'ireo ankizy, amin'ny fanolorana azy ireo atrikasa vakiteny sy fanoratana amin'ny fiteny Tseltal, ary mandray tombony amin'ireny habaka ireny aho mba hifampitafàna amin-dry zareo momba ny maha-zavadehibe ny fanohizana miteny sy mampiroborobo ny fiteninay. Ampianariko azy ireny ihany koa fa nisy ireo lalàna izay nanaiky ny zonay hampiasa ny fiteny Tseltal eny amin'ny toerana rehetra ary tsy misy olona afaka manakana anay tsy hiteny azy io.

Amin'izao fotoana izao, tohizako ny manolotra atrikasa vakiteny sy fanoratana ary fandikàna lahatsoratra amin'ny fiteny Tseltal. Fanampin'izay, manolotra atrikasa aho momba ny fomba famoronana votoaty ho an'ny haino-vaky-jery ary ny fomba fandrafetana tetikasam-piarahamonina.

Anatin'ireo hetsika isankarazany andraisako anjara, nirotsahako ny famoronana votoaty amin'ny fiteny Tseltal any anaty onjapeo. Tena fitaovana manandanja be ny onjampeo ho an'ireo vondrom-piarahamonina tsy mbola manana fahafahana miditra amin'ny aterineto; io no heverina ho fitaovana nentindrazana ho fampitam-baovao.

Amin'ity taona ity, amin'ny maha-ao anatin'ny Fandaharanasa Fikatrohana Nomerika ho an'ny fiteny Mayan ato amin'ny Rising Voices, ny sosokevitro dia ny hanao fandaharana anaty onjampeo hitafàko amin'ireo olona manana ny toerany avy amin'ny vondrom-piarahamonina, ary hatramin'ireo tanora isankarazany, mba hahafahan-dry zareo mizara ny fahatsapany momba ny toerana misy ny fiteninay amin'izao fotoana izao. Ny fandaharana dia horaketina amin'ny fiteny Bats'il k'op (Tseltal). Antenaiko ireny hafatra ireny mba ho tonga any amina ankizy marobe sy ireo tanora hafa ka mba ho ren'izy ireny ny lanjan'ny fiteniny.

Izaho mihevitra fa ny fikatrohako dia mba mandray anjara kely amin'ny fampitomboana fahalalàna, ary ny fampiroboroboana ny fiteniko eny anatin'ireny habaka ireny, toy ny onjampeo dia tena zavadehibe ho an'ilay vondrom-piarahamonina. Fikasàko ihany koa ny hanitatra any amin'ireo sehatra isankarazany toy ny YouTube sy Facebook. Manantena aho fa izao dia ho fiatombohana fotsiny ihany ho ana dia lavitr'ezaky ny fikatrohana nomerika, izay hamporisika olona maro hanatevina laharana ny fiarovana ny fitenin-dry zareo.

Maniry aho ny ho afaka hizara ireo traikefa azoko taona vitsy lasa izay, ary mba hanana hirika hampiroboroboana ny fiteniny ireo andian-taranaka vaovao. Mino aho fa marobe ireo feo mila henontsika ary tsy maintsy manararaotra ny tombontsona omen'ny media isika hanamafisana azy ireny sy handonana olona betsaka kokoa. Fanamby ataoko ny fikatrohana nomerika, raha vao misy idiran'ny fialàna kely amin'izay efa hay sy fiverenana  mianatra indray ireo fitaovana vaovao mifamatotra amin'ny vaninandron'ny teknôlôjia.

Saripika: Julio Cesar López Gómez

Fitompoana ny habaka nomerika

Taona vitsy lasa izay dia sarotra ny miditra amin'ity karazana teknôlôjia ity, ary, rehefa azo atao izany ankehitriny, fotoana izao hamoronana vondrom-piarahamonina iray hahafahantsika rehetra miaraka mampiroborobo ny fitenintsika, avy any amin'ireo vondrom-piarahamonina misy antsika.

Amin'ny hoavy, tiako raha mba raisina an-tànana daholo ireo fiteny rehetra manerana ny tany fa tsy ho any anatin'ireo vondrom-piarahamonina irery ihany no ifampiresahana. Marobe ireo tanora avy amina toerana samihafa no efa nahita tombony sahady tamin'ireo sehatra media sôsaly isankarazany, toerana hahafahan-dry zareo manoratra sy maneho hevitra amin'ny fitenin-dry zareo amin'ny alàlan'ny lahatsary na kisary mahatsikaiky. Izany no tena mandrisika ahy hanohy hanao ireny hetsika ireny izay mahabe fireherehana ahy. Araka izany dia hotohizako ny miloka hisian'ny hoavy iray isian'ny fanelezana iombonana ny fitenintsika, ary ao anatiny isika dia tsy hitsahatra ny hisaina hoe ny fitenintsika dia manandanja toy ireo fitenim-pirenena sy iraisam-pirenena hafa. Isika miaraka, tsy maintsy manoritra làlana mankany amin'ny fanomezana aina vao ireo fiteny vazimba teratany ananantsika.

Ho anareo tanora, manasa anareo aho, mba ho isan'ireo izay hilaza ny tantarantsika sy ireo traikefantsika, amin'ny alàlan'ny fitenintsika, mba tsy ho ireo mpikaroka na ireo antrôpôlôjista vahiny ho hamerina hanoratra ny tantarantsika. Tsy maintsy tadiavintsika izay hantohana ny hiampitàn'ny fitenin'ireo zokintsika ho an'ny amin'ireo andian-taranaka manaraka. Fantatro fa efa marobe ny olona manao azy io, saingy aleo ho maro kokoa ny olona marisika hanorina ny tantarany, hanome aina vao ny fiteniny, ary hitompo ny habaka nomerika mba hanamafisany azy ireny.

Araho ny tetikasako ao amin'ny @Julio K'ana