Kodiarana midotra. Saripika an'i Alex_Ishchenko tao amin'ny Deposit Photos. Nampiasàna ny  lisansa CC BY 4.0

Afaka jerena ao amin'ny tranonkala CENOZO ity lahatsoratra ity. Nosoratana izy ity taorian'ny fanadihadiana iray notontosain'i Sandrine BADO niaraka tamin'ny fanohanan'ny CENOZO. Ity dika nokiraina ity dia navoaka ho anatin'ny fifanarahana nifanaovan'ny Global Voices sy CENOZO.

Indray marainan'ny Desambra 2016 tao Pissy, tanàna iray ao andrefan'i  Ouagadougou (renivohitr'i Burkina Faso), nilazàna ny mpianatra tao amin'ny lisea Bassenéré mba handeha hody. Tamin'io andro io, tsy vitan'ireo mpampianatra ny hanatanteraka ny fandaharam-pampianaran-dry zareo noho ireo setroka mainty matevina nameno ny efitrano fianarana.

Taona enina aty aoriana, tsy nisy zavatra niova. Ankoatra ireo mpianatra sy ny mpampianatra azy ireo, an'arivony maro koa ireo Borkinabe miaina sy miasa ao amin'io tanàna io no mizaka saika isanandro ny setroka feno poizina ateraky ny fitrandrahana ara-pombandrazana sy tsy am-piheverana ny toerana iray famakiana granita. Fa maninona io toerana famakiana vato mipetraka afovoan-tanàna io no miteraka setroka be ? Inona no fiantraikan'ireny setroka ireny amin'ny fahasalaman'ny olona? Inona no ambaran'ireo manampahefana momba io toedraharaha io ?

Ao ambadiky ny  Société nationale burkinabè d’hydrocarbures (SONABHY) sy ny toby miaramila Sangoulé Lamizana, mivelatra amina velarantany efa ho efatra hektara eo ho eo ilay toerana famakiana granita ao Pissy. Ao afovoany, misy lavaka be mitanatàna efa ho an-jatony metatra ny halaliny ary mamoaka setroka sarotra fohana. Toedraharaha iray iainan'ireo mponina ao amin'ilay tanàna efa nandritra ny 20 taona mahery. Sekoly, fitantanan-draharaham-panjakana ary tokandrano ao amin'ilay tanàna, samy mitaraina avokoa amin'ny fanelingelenana aterak'ireny setroka ireny isanandro.

Kodiarana navangongo hodorana ao amin'ilay toerana. Saripika an'i Sandrine Bado, nahazoana alàlana

Ao akaikin'ilay toerana famakiana vato, misy ny biraon'ny sampandraharaha famahoana (décentralisé) ny hetra. Manamafy ny solontenan'ny mpiasa ao amin'io sampandraharaha io, Salif Yago, fa tena manelingelina be tokoa ny setroka avy amin'ilay toerana famakiana vato.

Amin'ny ankapobeny, rehefa mirotsaka ny haizina no tena tsikaritray ny setroka, ary ny ampitson'iny dia tsy maintsy sokafana daholo ny varavarankelinay mba hivoahan'izay ambina setroka tavela. Dia sasatry ny marary foana izahay eto. Tsy miala amin'ny toerana misy anay ny sery sy ny kohoka.

Amafisiny ihany koa fa efa im-betsaka izy ireo no nanaitra ny sain'ireo tomponandraikitra ao amin'ilay toerana momba ny fahavoazana aterak'ireo setroka, saingy tena tsy nisy ny fanatsaràna.

Toa hoe nisy mpianatra tsy nahatsiaro tena nandritra ny fotoana fampianarana, noho ireo setroka avy amin'ilay toerana famakiana vato. Mba hahafantarana misimisy kokoa momba izany, nifanao fotoana izahay tamin'i Tapsoba Adelaïde, prôvizera tomponandraikitry ny lisea Bassenéré izay iray toerana amin'ilay toerana famakiana vato. Tao amin'ny biraon'ilay prôvizera, nangatsiatsiaka ny fandraisana. Fijery verivery any rehetra any, toy ny tsy dia nasiany dikany loatra ireo fanontaniana ary novalivaliana fahatany, avy eo izy nanazava :

Efa an-taona maro io toerana io no teo….Efa nanaovana antso ry zareo, saingy tsy nanakana an-dry zareo tamin'ny fanohizana ny asany izany. Rehefa matevina be ny setroka, tenenina ry zareo dia vonoiny mba hampihena ny setroka. Hatreto aloha dia miara-miasa tsara ry zareo rehefa tairina. Momba ireo ankizy hoe tsy nahatsiaro tena, tsy afaka milaza aho hoe noho ny setroka, mila dokotera ny amin'izany. Fa ny azoko ambara, na marary na tsia, manelingelina ilay setroka, manaikitra ny maso, mampangidihidy ny tenda.

Rehefa nanontaniana, tsy nafenin'ny sasany tamin'ireo ray aman-drenin'ny mpianatra ny hatezeran-dry zareo manoloana ny fanelingelenana ateraky ny setroka avy ao amin'io toerana famakiana granita io.

Ahoana hoy ireo manampahefana mahefa?          

Na teo aza ireo antso marobe nataon'ireo mponina ao an-tanàna, mbola mitoetra hatrany ilay toedraharaha ary vao mainka aza miharatsy, satria dia mandeha tsara ny asa ataon'ilay toerana fitrandrahana. Manoloana ny zavamisy, najoron'ireo mponina ny “komity” iray hiadiana amin'io fandotoana ny atmosfera io. Nijoro hatramin'ny 2016, io komity io dia misarika ny sain'ireo tomponandraikitry ny kaominina. Ny 7 Desambra 2016, nisy taratasy iray napetraka tao amin'ny lapan'ny tanàna, boriborintany faha-3, nitanisa ny kalvery iainan'ireo mponina, saingy tsy misy tohiny hatreto. Ny 19 Desambra 2016, nisy taratasy iray hafa napetraka. Ny 28 Desambra 2016, tao anaty valinteny iray ho an'ilay taratasy napetrak'ilay komity, ny sekretera jeneraly taloha tao amin'ny boriborintany faha-3, Sébastien Kima, dia nanome toky tamin'ny filazana fa miasa ho an'ny tombontsoan'ny vahoaka. Notsindriany fa efa nanasa ireo manampahefana ao amin'ny kaominina izy mba hijery akaiky ilay olana.

Ny 23 sy 24 Janoary 2017, ireo sampandraharaha ao amin'ny kaominina, indrindra fa ny kaomisiôna misahana ny raharaha ankapobeny sy ny kaomisiôna misahana ny tontolo iainana sy ny fampivoarana eo an-toerana, dia nikarakara fihaonana niarahana tamin'ireo mpitrandraka avy amin'ilay toerana famakiana vato sy ny mpikambana avy ao amin'ilay komitin'ny tolom-bahoaka. Araka ny tatitra avy amin'io fihaonana io, nanazava ireo avy amin'ny mpitrandraka fa ny setroka dia avy amin'ny kodiarana dorana mba hanamora ny famakiana ny granita. Mahagaga, taorian'io fihaonana io, tsy nisy fanapahankevitra mivaingana noraisina mba hanakànana, na farafahakeliny hanamaivanana, ny toedraharaha. Tohizan'ilay komitin'ny tolom-bahoaka ny fandefasana taratasy hafa, na ho an'ny lapan'ny tanàna izany, na ho an'ny ministera misahana ny fitantanana ny atitany, saingy indrisy fa tsy misy ahazoana valiny mahafapo.

Lavaka fitrandrahana vato granita, saripika an'i Sandrine Bado, fampiasàna nahazoana alàlana

Toeram-pitrandrahana tsy misy akory, karakaraina noho ny tombontsoa pôlitika miafina

Ny fanontaniana goavana ao anatin'ity raharaha ity dia ny momba ilay orinasa manana ny fahazoandàlana hitrandraka ny toerana. Araka ny vaovao eo am-pelatànana, tsy voarakitra ao anatin'ny kadasitry ny fitrandrahana harena ankibon'ny tany ao Borkina Fasso ilay toerana famakiana vato. Izay indrindra, izy dia isan'ireo toerana fitrandrahana manaraka ny “fombandrazana”, izay ny fandaminana asa sy ny fomba ampiasaina dia mitondra amin'ny fiantsoana azy hoe « toeram-pitrandrahana tsy mivaky loha ». Araka ny loharanom-baovao hafa anefa, an'ny toby miaramila Sangoulé Lamizana ilay faritra.

Tena mandoto be mihitsy, araka izany dia tsy ara-dalàna ilay toerana famakiana granita ao Pissy ary tsy mitondra mihitsy vola ho an'ny kitapon-ketra, na izany ho an'ny fanjakàna, na ho an'ny kaominina, na ireo tomponandraikitra eo an-toerana. Hoy i Roland Batiebo, mpanolotsaina fahiny tao amin'ny boriborintany faha-3, “tsy mandray hetra amin'ilay toerana fitrandrahana vato ny kaominina, saingy marobe ireo mpisehatra pôlitika no mahazo tombontsoa ao amin'ny fifidianana”. Manazava izy :

“Nandritra ny fepotoam-piasanay tamin'ny 2017″, hoy izy nanohy, “nanoratra ny vahoaka nitakiany ny handroahana ireo mpandraharaha. Napetraka ny fanontaniana nandritra ny fotoam-pivoriana iray tao amin'ny Filankevi-pitantanana, saingy efa nahafantatra ny tomponandraikitry ny kaominina fa tsy ho vita izany, satria ilaina ny fankatoavan'ny Filankevitra manontolo. Misy ireo vehivavy mananontena no nandao ny kaominina hafa mba hiasa ao amin'ilay toerana famakiana vato, araka izany dia saropady ilay olana”. (…) Na i Bala Sakandé aza, filoha fahiny tao amin'ny Antenimieram-Pirenena, dia tonga nanatitra fanampiana ho an'ireo mpiasa teo amin'ilay toerana, na dia mijaly aza ny mponina manodidina…

Anaty aloky ny fitrandrahana mandoto

Mba hahatakarana ny fizotr'ilay fitrandrahana miteraka setroka be, ny fomba tsara indrindra dia ny manao izay hidirana ao ho toy ny vehivavy mpiasa mpamotika granita. Eny tokoa, tena asam-behivavy izy io na eo aza ny setroka, ny tabataban'ny maritoa sy ny fandraka.

Ireo antontana vato granita mipetraka etsy sy eroa no amantarana ny fidirana ao amin'ilay toerana. Ery lavidavitra, misy ireo vehivavy mipetraka ambanina karazana tranokely vita tamin'ny hazo sy rovi-damba. Lavidavitra kely indray, misy lava iray lehibe fakàna ny granita. Ao anatin'io lavaka io, misy zaratany marobe izay samy manana mpitrandraka ho tompony tsirairay avy. Lehibe iray mpanaramaso ny toerana no mizara ireny zaratany ireny, izay ny fahelàny teo amin'ilay toerana fitrandrahana no nahazoany ny laharam-pahamboniany.

Misy dingana telo manomboka any amin'ny famotipotehana ireo vato, ka hatrany amin'ny famarotana azy. Ny voalohany dia ahitàna ireo mpitrandraka zaratany izay mamakivaky ny granita ka mivarotra azy amin'ny endrika bolongana. Eo anelanelan'ny 500 FCFA (0,84 dôlara amerikàna) sy 750 FCFA (1,25 dôlara amerikàna) ny vidin'ny vato granita iray koveta. Ny dingana faharoa dia mampifandray ny mpanelanelana ireo mpitrandraka sy ireo vehivavy mpamotika vato. Ireny mpanelanelana ireny, tanora matanjaka amin'ny ankapobeny, no mividy bolongam-bato ao an-davaka ary mandeha mivarotra ary ireny amin'ireo vehivavy mpamotika, amin'ny vidiny eo anelanelan'ny  750 FCFA (1,25 dôlara ameikàna) sy 1000 FCFA (1,67 dôlara amerikàna), arakaraky ny haben'ny bolongana. Ny dingana fahatelo sady farany dia ny famotipotehan'ireo vehivavy ireo bolongana granita, ary indraindray aza dia ankizy.

Tanora mivoaka avy ao an-davaka fitrandrahana miaraka amina bolongana granita eny an-tampon-dohany. Saripika an'i Sandrine Bado, fampiasàna nahazoana alàlana

Dame Nikiema Awa izay niasa efa ho roampolo taona tao amin'ilay toerana no manazava ny fandehan'ny varotra :

Amin'olontsotra sy ireo mpandraharaha ihany izahay no mivarotra ny granitanay. Ho an'ny resaka varotra, vantany vao tonga ny fiara, mihazakazaka izahay manatona an-dry zareo miaraka amin'ny kovetanay feno granita.  1250 FCFA (2,09 dôlara amerikàna) no ivarotanay ny granita iray koveta. Saingy tato anatin'ny fotoana fohy, noho ny toedraharaha teto amin'ny firenena, nanapakevitra ireo mpividy fa 1000 FCFA (1,67 dôlara amerikàna) no ividianany ny iray koveta, izay tsy mety aminay.

Tsy maintsy marihana fa anatin'ny tsy iadian-kevitra, tsy ny fampiasàna kodiarana efa niasa ihany no hany fomba afaka entina hamakiana sy hakàna ny granita. Fantatra ny fisian'ireo fomba hafa, indrindra fa ny fampiasàna dinamita. Saingy io fomba io dia tsy hoe fotsiny lafo be, fa koa, ary indrindra indrindra, tsy sosokevitra tsara aroso noho ny toerana misy ilay toerana fitrandrahana manakaiky toeram-ponenana sy toby miaramila.

Granita voapotipotika efa navangongo. Saripika an'i Sandrine Bado, fampiasàna nahazoana alàlana

Fiantraikany ara-pahasalamàna

Misy fiantraikany amin'ny fahasalaman'ny olombelona sy ny tontolo iainana ny fitrandrahana granita amin'ireny fepetra tsizarizary ireny. Araka ny lazain'i Cheick Ahmed Dao, dokotera manokana momba ny fahasalamana amin'ny asa, ny famotehana vato dia tsy hoe fotsiny miteraka fandotoana sofina (pollution sonore), fa koa ny fandefasana vovoka eny ami'ny atmosfera, ary entona sy fofona.

Manazava izy hoe ny mety ho fiantraikan'ny fandoroana miteraka setroka any amin'ny fahasalamàna dia miankina indrindra indrindra amin'ny faharetan'ny nilonan'ny olona, ny habetsaky ny vovoka nofohany, ny toepahasalaman'ilay olona ary ny habetsahan'ny setroka sy vovoka eny amin'ny rivotra.

Ireo kodiarana mirehitra dia mandefa poti-javatra faran'izay madinika kely, miaraka amin'ny hydrocarbures aromatiques polycycliques, metaly sy entona toy ny dioxyde-na solifara, araka ny tatitry ny Ivontoerana Nasiônaly Misahana ny Tontolo Iainana sy ny Loza (INERIS) izay maminavina ho 100 gr ny fatrana singa madinika tsy hita maso alefan'ny kodiarana iray kilao nodorana.

Ireo olona tena idonan'izany dia ireo izay mipetraka manakaiky ireo toerana fandoroana, na lalovan'ny rivotra mitondra ilay setroka, saingy ny zavatra rehetra dia miankina amin'ny faharetan'ny fotoana nilonana sy ny hakitrok'ireo singa tsy hita maso. Ireny singa ireny dia mahatonga ny fisefoana ho sarotra na miteraka kohoka. Ireny singa madinika dia madinika ireny dia mety vao mainka hanamafy ireo aretina mpahazo ny fo sy ny taovam-pisefoana efa nisy tao amin'ilay olona.

Ny olona tena mizaka ny vokany dia ny ankizy, ireo zokiolona, ary mora voan'ny dona ratsin'ny fifohana setroka maharitra ireo olona tratry ny aretin'ny fo na taovam-pisefoana, toy ny sohika, ny bronchite mitaiza, ny emphysème sy ireo mora iharan'ny tsy fahatomombanan'ny fo.

Na eo aza ireny ambana rehetra ireny, mitohy mandoto ny rivotra iainan'ireo olona an'arivony maro hatrany ny toerana famakiana vato ao Pissy, nefa tsy ivakian'ny manampahefana loha.